Sıfat-ı Müşebbehe
Öznedeki değişmeyen bir durum ve niteliği bildiren kelimelere sıfat-ı
müşebbehe denir. Bunlar ism-i fâ’illere benzedikleri için bu adı almışlardır.
Ancak ism-i fâ’illerden başlıca farkı, ism-i fâ’illerin belirttiği niteliğin geçici
olması; sıfat-ı müşebbehenin belirttiği durum ve niteliğin sürekli, kalıcı
olmasıdır. Türkçedeki -kan/-ken (çalışkan, girişken); -kın/-kin (azgın, pişkin,
düşkün) ekleri Arapçadaki sıfat-ı müşebbehe kategorisine denk gelen kelimeler
türetir.
İsm-i fâ’iller kıyâsîdir, yani bir kurala göre türetilirler. Sıfat-ı müşebbeheler
ise semâîdir, yani kuralsızdır. Bir kelimenin sıfat-ı müşebbehe vezinlerinden
hangisinden türetileceğini dilbilgisi kuralları değil, dil kullanımı, o dili
kullanan insanların uzlaşımları belirler.
Sıfat-ı müşebbehe kategorisindeki kelimelerin sık kullanılan vezinleri
şunlardır:
Fa’îl فعيل : Bu vezinde ortadaki ye ( ی) harfi ekleme bir harftir:
لطافت letâfet > لطيف latîf “güzel, hoş”
كرم kerem “cömertlik” > كريم kerîm “cömert”
كثرت kesret “çokluk” > كثير kesîr “çok”
رحمت rahmet “esirgeme” > رحيم rahîm “esirgeyen”
Ef’al افعل : Bu vezinde baştaki elif ( ا) ekleme bir harftir.
Renkleri, bedendeki kusur ve sakatlıkları bildiren sıfatlar türetir:
Arapça Kelime Yapımı: Sıfat-ı
Müşebbehe , İsm-i Tafdîl,
Mübâlağa-i Fâ’il, Diğer Kelime
Türleri; Arapça Kelimelerde
Değişim: İ’lâl
–
حمرت humret “kırmızılık” > احمر ahmer “kırmızı”
سواد sevâd “karalık” > اسود esved “kara”
سمرت sumret “esmerlik” > اسمر esmer
بكامت bekâmet “dilsizlik” > ابكم ebkem “dilsiz”
عمى amâ “körlük” > اعمى a’mâ “kör”
بلاهت belâhet “aptallık” > ابله ebleh “aptal”
حمق humk “bönlük” > احمق ahmak “bön, aptal”
Sıfat-ı müşebbehe yapan başka vezinler de vardır:
فعلان fa’lân = عطشان atşân “susamış”, كسلان keslân “tembel”, سكران sekrân
“sarhoş”; فعلان fu’lân = عريان uryan “çıplak”; فعل fa’l = صعب sa’b “güç”, سهل
sehl “kolay”; رطب ratb “yaş” vs.; فعل fa’al = حسن hasan “güzel” vs. Bu
vezinlerin birçoğu sülâsî mücerred masdarların vezinleriyle aynıdır. İki
kategoriyi ayırmak için kelimenin sıfat değeri taşıyıp taşımadığını belirlemek
gerekir. Bunun için en kolay yol sözlükten kelimenin anlamını bulmaktır.