b) Müteahhiruna Ait Eserler:

 

Konuların senedli bilgilerle işlenmesi
geleneğinin terkedildiği dönem eserlerinin müelliflerine Müteahhirun
denilmektedir. Hadis Usulünde mütekaddimun-müteahhirun sınırını Hatib Bağdadi
teşkil etmektedir. Hatib dahil, önceki usulcüler mütekaddimun, ondan sonrakiler
müteahhirun’dur.

1)
el-İlmâ’ fi Zabtı’r-Rivâyeti ve Takyîdi’l-Esmâ’: Müellifi el-Kadı İyaz (Ebu’l-Fadl)
İbnu Mûsa el-Yahsubî’dir (v.544/1149). Bu eserin diğer bir adı da el-İlma’ ilâ
Ma’rifeti Usûli’r-Rivaye ve Takyidi’s-Sema’dır. Bu kitap, Mağrib’te yazılmış ilk
hadis usulüdür. Seyyid Ahmed Sakr’ın tahkiki ile Kahire’de (1389/1970)
basılmıştır.

2)
Mâlâ Yeseu’l-Muhaddise Cehluh: Müellifi Ebu Hafs Ömer İbnu Abdil-Mecîd el-Meyâncî’dir.
(v.580/1184) adlı eseri te’lif etmiştir.

3)
Ulumu’l-hadis-Mukaddimetu İbni’s-Salah: Müellifi İbnu Salâh’tır (v.643/1245).
Usul-i hadîsle ilgili müstakil te’lîfât yavaş yavaş tekâmül ederek onu kemâlde
zirveye çıkaracak olan İbnu Salâh’a ulaşır. Adı Ebu Amr Osman İbnu Abdirrahmân
eş-Şehruzûrî olan İbnu Salâh, Şam’daki Eşrefiyye Dâru’l-Hadîsi’ne hadîs
müderrisi olarak tâyin edildiği zaman orada takrîr ettiği usûl-i hadîsle ilgili
ders notlarını Ulûmu’l-Hadîs ismi altında cem’etmiştir. Mukaddimeti İbni Salâh
adıyla da meşhûr olan bu eser, daha önce te’lif edilen emsâli kitaplarda dağınık
halde bulunan bütün mesâili bir araya getirir. Kitapta, hadîs ilminin 65 nevine
yer verir. Bunların tertibinde insicâm yok ise de şümûlce zenginliği sebebiyle
şöhret kazanarak bütün İslâm âlemine intişâr etmiştir. Kendinden sonra gelen
âlimler esere büyük alâka gösterdiler, ihtisârı el-şerhleri yapıldı. Nazma
çevrildi. Medreselerde ders kitabı olarak tâkip edildi. Böylece bu sâhanın temel
kitabı oldu.

İbnu’s-Salah’ın bu eseri, Ebu Amr Takiyyuddin
Osman b. Abdirrahman eş-Şehrizuri (v.643/1245) tarafından Eşrefiyye Daru’l-hadis’indeki
hocalık yıllarında ders notları olarak hazırlanmış, daha sonra bir araya
getirilmiştir. Bu sebeple konuların sıralanışında aksaklıklar görülür. Yazıldığı
günden beri büyük bir itibara mazhar olmuş bulunan Ulumu’l-hadis, Prof. Dr.
Nureddin Itr tarafından tahkikli olarak Haleb’te 1386/1966 yılında
yayınlanmıştır.

İbnu’s-Salah’tan sonraki usul müellifleri
çalışmalarını tamamen Ulumu’l-hadis’e dayandırmışlardır. Kimi onu ihtisar etmiş,
kimi nazma çekmiş, kimileri de bir çeşit tekmile anlamında nüket isimli eserler
yazmışlardır. Böyle olmakla beraber, usul edebiyatı arasında itibar görmüş
olmaları ayrıca kendilerinden bahsetmeyi gerekli kılmaktadır.

Bunun üzerine şerh, ihtisar veya nazm-nesirden
çalışma yapanlardan Zeynu’l-Irâkî (806/1403), Bedreddîn ez-Zerkeşî (v.794/1391),
İbn Hacer el-Askalâni (v.852/1448), Celaleddîn es-Suyûtî (v.911/1505), Bedreddin
Muhammed İbnu İbrahim İbni Cemâ’a (v.733/1332), Ebu’l-Fida İbnu Kesîr
(v.774/1372), Kasım İbn Katlûbiğa (v.879/1474), Sehâvî (v.902/1496) İbnu Dakîk
el-Îd (v.702/1302), Bulkînî (v.805/1402), Nevevî (v.676/1277) zikredilebilir.

İhtisarlardan bazılarının isimleri şunlardır:

a)
Mehâsinu’l-Istılah ve Tadmînu Kitâbı İbni’s-Salâh: Müellifi el-Hâfız Bulkînî’dir
(v.805/1402).

b)
İhtısâru Ulumi’l-Hadis: Müellifi Ebu’l-Fida İmaduddin İsmail İbn Kesir’dir
(v.774/1372). Ulumu’l-hadis’in tertibi bozulmadan yapılmış bir ihtisardır. İbn
Kesir, dağınık konuları bir araya getirmiş, el-Beyhaki’nin (v.458/1066) el-Medhal’inden
istifade etmek suretiyle bazı eksik gördüğü kısımları tamamlamıştır. Bu ihtisar
da gerek müstakil olarak gerekse el-Baisu’l-hasis adlı Ahmed Muhammed Şakir’e
ait şerhiyle birlikte müteaddid defalar basılmıştır.

c)
el-İrşâd fi İlmi’l-İsnâd- et-Takrîb ve’t-Teysîr li Ma’rifeti Süneni’l-Beşîr
en-Nezîr: Müellifi Yahya b. Şerefu’d-Din en-Nevevî’dir (v.676/1277). En-Nevevi’nin
gerek ihtisarda gösterdiği başarı, gerekse kendisinin hadis ilmindeki
tartışılmaz otoritesi et-Takrib’i başlı başına bir usul kaynağı haline
getirmiştir. Eser müstakillen basıldığı gibi Kirmani’nin Buhari Şerhi başında da
basılmış bulunmaktadır. Nevevî’nin bu eseri üzerine el-Irâkî, Sehâvî gibi bazı
hadîsçiler şerh yapmışlardır. En meşhuru Suyûtî’nin yaptığı Tedrîbu’r-Râvî Şerhu
Takrîbin-Nevevî’dir.

d)
Nuhbetu’l-Fiker Fi Mustalahı Ehli’l-Eser: Müellifi el-Hâfız İbnu Hacer el-Askalâni’dir
(v.852/1448). Ulumu’l-hadis’i esas alan bir özet çalışmasıdır. Ancak İbn Hacer,
konuları kendisine göre yeniden bir tertib ve tanzime tabi tutmuştur. Bu sebeple
de Ulumu’l-hadis’in ihtisarı olduğu hemen hemen belli olmayacak bir nitelik
kazanmıştır. İbnu Hacer Nuhbe’yi tekrar Nüzhetu’n-Nazar adıyla şerhetmiştir. Bu
eser Prof. Dr. Talat Koçyiğit tarafından türkçeye tercüme edilmiş ve 1971’de
Ankara’da basılmıştır. Nuhbetu’n-Nazar’ın üzerine de şerhler, hâşiyeler yapan,
onu nazma çeviren âlimler olmuştur. Aliyyu’l-Kâri (v.1014/ 1605), Abdurraûf el-Münâvî
(v.1031/1621) şerh yapanlar; Kemâlu’d-Din eş-Şemenî (v.821/1413) de nazm edenler
arasında zikredilebilir. eş-Şemenî’nin oğlu Ahmed, babasının nazmını el-Âli’r-Rütbe
fi Şerhi Nazmi’n-Nuhbe adıyla şerhetmiştir.

Nuhbe yazıldıktan sonra hadis usulü derslerinde
takib edilen kitap olmuş, usul konuları İbn Hacer’in tertib ve tanzimine göre
okunur ve okutulur hale gelmiştir. Üzerine şerhler ve haşiyeler yazılmıştır.
Ahmed Naim Bey de Tecrid Mukaddimesine Nuhbe’yi esas almıştır.

e)
Nazmu’d-Dürer fi İlmi’l-Eser: Müellifi Zeynu’d-Din el-Irâkî’’dir. İbnu Salah’ın
Mukaddimesi’ni elfiye tarzında nazma çevirenlerdendir. Irâkî sonra bu eserini
Fethu’l-Muğîs bi Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs adıyla şerhetmiştir. Yine Irakî’nin,
Mukaddime’nin muğlak yerlerini açıklayan et-Takyîd ve’l-Îzâh Li-Mâ Utlika ve
Uğlika min Kitabı İbni’s-Salâh adlı kısa bir şerhi vardır.

4)
Tedribu’r-ravi fi şerhi Takribi’n-Nevevi: Müellifi Celaleddin es-Suyuti’dir
(v.911/1505). Suyuti’nin Takribu’n-Nevevi üzerine yazdığı bu şerh, müstakil bir
hadis usulü eseriymiş gibi itibar görmüştür. Bir anlamda kendisinden önceki
bütün usul eserlerine yazılmış toplu bir şerh demek olan Tedribu’r-ravi,
Abdulvehhab Abdullatif’in tahkiki ile ilk kez Kahire’de 1379/1959’da
basılmıştır. Değişik neşirleri bulunmaktadır.

5)
Kavâîdu’t-Tahdis min Fununi mustalahı’l-hadis: Müellifi Şeyh Cemaleddin
el-Kasimî’dir. (v.1332/1914) Kasimi tarafından önceki eserlerden yapılan
seçmelerle meydana getirilmiş olan eser, bu mahiyetine rağmen seçmede gösterilen
başarı dolayısıyla müstakil bir usul eseri gibi itibar görmüştür. Özellikle
kitabın son üçte birini teşkil eden fıkhu’l-hadis bahsi kitabın değerini bir kat
daha arttırmış bulunmaktadır. Kavaidu’t-tahdis Muhammed Behcet el-Baytar’ın
tahkiki ile Dımaşk’ta 1353/1925’de basılmıştır.

6)
Tevcîhu’n-Nazar ilâ Usuli’l-Eser: Müellifi Tâhir el-Cezâirî’dir (v.1338/1919
veya 1920). el-Hâkim Ebu Abdillah en-Neysâburî’nin (v.405/1014). Marifetu
Ulûmu’l-Hadîs adlı kitabını hülâsa etmiştir. Eser matbudur. Müsteşrik Goldzihez
(v. 1921) tarafından Almancaya da tercüme edilmiştir.

[1]

Günümüzdeki usul eserleri arasında Nureddin
Itr’ın Menhecu’n-nakd fi ulumi’l-hadis adlı kitabı zikredilmeye değer bir
muhtevaya sahip bulunmaktadır.

Müteahhiruna ait olarak kısa kısa tanıtmaya
çalıştığımız usul kaynaklarının ortak özellikleri olarak şu hususlara işaret
edilebilir:

a)
Konuları modern tarzda yani senedlerinden arındırılmış şekilde incelerler.
Sadece hadis olarak verdikleri misallerde sened görülür.

b)
Konuların münakaşasını yaparlar.

c)
Gelişmeleri de ihtiva ederler. Bu sebeple de en son yazılmış olanı en cami
olanıdır.

[2]
 

a) Mütekaddimuna Ait Eserler:

 

1)
el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvi ve’l-Vâ’î: Müellifi el-Kâdı Ebu Muhammed el-Hasen
İbnu Abdirrahmân İbni Hallâd er-Râmahurmuzî’dir (v.360/970 veya 971). Müellif
burada bir çok mesâili zikretmiş ise de tamamına yer vermemiştir. Ancak her şeye
rağmen bu dalda kendisinden önce yazılanların hepsinden mükemmeldir. Usul
kitaplarının bugün bilinebilen ve bize kadar ulaşan ilk müstakil kitabı olan el-Muhaddisu’l-Fâsıl,
M. Accac el-Hatib tarafından tahkik edilerek Beyrut’ta 1391/1971’de
yayınlanmıştır. 

2)
Marifetu Ulûmu’l-Hadîs: Müellifi el-Hâkim Ebu Abdillah en-Neysâburî’dir
(v.405/1014). Müellif burada hadîsle ilgili 50-52 ilim zikreder. Matbudur. Bu
kitapta hem bir kısım mesaili eksik bırakmış, hem de tertibce kusurlu kalmıştır.
Bunu Tâhir el-Cezâirî (v.1338/1919) Tevcîhu’n-Nazar ilâ Usuli’l-Eser adıyla
hülâsa edecektir. Ebu Nu’aym Ahmed İbnu Abdillah el-İsfehânî (V.430/1038) de
el-Hâkim’in eserine bir Müstahrîc yapmıştır. Ama pek çok eksikliklerini
giderememiştir.

3)
el-Kifâye fi Kavânîni’r-Rivâye ve el-Câmi Li-Âdâbi’ş-Şeyh ve’s-Sâmi: Müellifi
el-Hatîbu’l-Bağdâdî Ebu Bekr Ahmed İbnu Ati’dir (v.463/1070 veya 1071). Müellif
bu dalda daha ileri bir adım olmak üzere bu eserleri te’lif etti. Bağdâdî’nin
hadîse müteallik bir çok telifi içerisinde Takyîdu’l-İlm adlı eseri de burada
zikre değer. Usul bahislerinin gelişmesinde, kendisinden sonra gelenlerin daha
mükemmel eserler vermesinde Bağdâdî’nin hizmeti büyük olmuştur. Kendinden önce
yazılan kitaplardan hacimli olan bu kitap da matbudur.

[1]

Mütekaddimuna ait bu üç usul eserinin ayrı ayrı
bir çok özellikleri bulunmakta ise de biz burada onların müşterek özelliklerini
birkaç maddede özetleyeceğiz:

a)
Konular “bab” veya “nev’i”lere ayrılarak değerlendirilmiştir.

b)
Konular senedli bilgilerle işlenmiştir.

c)
Usul konularının tamamını kapsamamaktadırlar.

[2]

4- Usûl-i Hadîs’in Doğuşu, Gelişmesi Ve Belli
Başlı Eserleri

 

Kur’an-ı Kerim’i dünya ve ahiret mutluluğunu
kazanma yollarını gösteren hidayet rehberi olarak gönderen Allah, onu açıklama 
görev ve yetkisini de elçisi Hz. Muhammed’e vermiştir.

Kitap ve sünnet arasındaki bu
açıklanan-açıklayan alakasının farkında olan sahabe-i kiram, ta başlangıçtan
beri Hz. Peygamberin hadislerine ve yaşayışına fevkalade itina göstermiş, onları
ezberlemiş, yaşamış, onları aslına uygun olarak öğrenmek, uygulamak ve
başkalarına ulaştırmak için gerçekten büyük gayret göstermişlerdir. Hadis
kitaplarımız, bu üstün ve hasbi gayretlerin bilimsel delilleriyle doludur.

Sünneti öğrenmek maksadıyla günlerini, geçim
temini ve ilim tahsili arasında taksim eden ilk müslümanlar, daha sonraları,
yeni ülkeler fethedildikçe, tabii olarak, bu kez yeni müslümanların kitap ve
sünneti öğrenme istek ve gayretleriyle karşılaştılar. Gerek halifelerce
görevlendirilen vali ve amiller, gerekse fetih ordularında mücahid olarak
bulunan sahabiler, asli görevlerinin ta’lim ve tebliğ olduğu bilinciyle hareket
ettiler. Fatih sahabilerin bir çoğu, ayrı ayrı yönlerde yerleşerek oralarda
kitap ve sünnet bilgisini yaymaya çalıştı.

Sahabilerin bu ilmi gayretleri hiç şüphesiz,
kendilerini gören tabiileri de aynı şekilde davranmaya sevketti. Kendi
bölgelerindeki sahabilerden aldıkları bilgilerle yetinmeyerek sünnetin beşiği (daru’s-sünne)
İslam’ın ilk başkenti Medine’ye gidip bilgilerini arttırmak isteyen tabiiler
görüldü. Dolayısıyla çok canlı ve hareketli bir ilim hayatı yaşanmaya başlandı.
Böylece daha sonraları hadis alimlerinin hemen hepsi tarafından uygulanacak ve
müstehap diye hükme bağlanacak rihle denen ilim yolculukları başlatılmış oldu.[1]
   

Öte yandan sosyal, siyasi ve iktisadi
çalkantılar, tebliğ görevi ve Hz. Peygambere ait olmayan bir şeyi O’na isnad
etmeme dikkat ve titizliğini ve neticede bazı kaide ve ilmi gayretlerin
başlatılmasını da doğurdu.

Her ilmi faaliyetin belli esaslara göre
yapılacağı ne kadar tabii ise, aynı şeylerin tekrarı da belli kaidelerin
bulunmasını, yoksa konulmasını ve onlara uyulmasını gerektirir. Bir başka ifade
ile, her şeyin bir yolu yöntemi olur. Bu sebeple yukarıda değindiğimiz ilmi
faaliyetler de bazı kaidelerin belirlenmesini gerektirmiştir. İşte bu söz konusu
kurallar, daha sonraları müstakil kitaplara konu teşkil edecek olan hadis usulü
prensipleridir.

Gerek sünnet malzemesinin doğru olarak nakli,
gerekse bu metinlerin sağlam bir şekilde korunup, eğitim-öğretiminin ve
değerlendirmesinin yapılması ve bu değerlendirmeye yardımcı olacak her türlü
tetkik ve faaliyetin başlatılması, itiraf edelim ki, ashab-ı kiram’a ait bir
nasip ve şeref olmuştur. Ashab-ı kiram, hadis metinlerinin nakline öncülük
ettikleri yani rivayetü’l-hadis ilmini kurdukları gibi rivayet olayının
vazgeçilmez kaidelerini koymuş, dirayetü’l-hadis ilminin ilk temellerini de
atmışlardır.

Müslümanlardan önce hiçbir millet, nakil ve
rivayette ravilerin güvenilirlik durumlarını tesbit için herhangi bir araştırma
yapmayı ve bunu belli kaidelere bağlamayı düşünmemiştir. Olaylar ve rivayetler
sadece nakledilmiştir. Nadiren bir-iki isimlik sened zikredilmiş, çoğu kere ona
da gerek duyulmamıştır. Bu sebeple hadis metinlerini nakledenlerin şahsi
durumlarının inceden inceye, ifadenin tam anlamıyla kılı kırk yararcasına
araştırılması ve mutlaka sened zikrini esas alan Hadis Usulü İlmi, müslümanlara
has bir meziyyet olmuştur.

“Sened ve metnin durumlarını anlamaya imkan
veren bir takım kaideler ilmi” demek olan Hadis Usulü, daha ilk günlerde
müslümanların bulup geliştirdiği ilmi bir disiplindir. Konusu ise, red ve kabul
açısından sened ve metindir.[2]
   

Usül-i hadîs, bir kısım târihî gelişme
safhalarından geçerek kemâlini bulmuş bir ilimdir. Kaideler, prensipler ve
târifler her ne kadar hadîsten alınarak sistemleştirilmiş, tanzîm edilmiş ise
de, Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın hadîslerinde böyle bir ilmin adı
katiyyen geçmez. Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) hadîslerin
öğrenilmesine, aslına uygun olarak rivâyetine teşvîk etmiştir. Kendisi hakkında
yalana yer verilmemesini o kadar ısrarla söylemiştir ki, bu emri, mütevâtir
hadîslerin başında yer alır, yâni en çok tarîki olan hadîs budur, ikiyüzden
fazla sahâbe (radıyallahu anhüm ecmaîn) bunu rivâyet etmiştir. Hattâ, Aliyyu’l-Kârî’nin
Esrâru’l-Merfû’a’da kaydettiği bir rivayete göre, kendisi hakkında kizb’e
tevessül eden bir kimseyi Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) en ağır cezaya
çarptırmış, öldürtmüştür.

Ashâb zamanında, usûl-i hadîs’e giren bir kısım
meseleler su yüzüne çıkmıştır. Daha Hz. Ebu Bekir (radıyallahu anh) devrinden
itibâren bunların birer birer tavazzuh etmeğe başladığını görürüz: Hz. Ebu Bekr
yeni bir hadîs işitince şâhid istemeye başlar. Hz. Ömer bir adım daha atarak,
çok hadîs rivâyetini yasaklar, bazılarını bu yüzden sigaya çeker ve hattâ hapse
atar. Hadîsçilerin en ziyade üzerinde duracakları tesebbüt ve itkan
prensiplerinin böylece daha ilk zamanlarda müesseseleştiğini, istikrâra
kavuştuğunu görürüz. Usûl-i hadîsin, başta ricalle ilgili bahisleri olmak üzere
birçok mevzuları menşeini bu tesebbüt, yani Hadîs’in, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’a nisbetinde sıhhat endîşesi teşkil edecektir.

Hadîslerin mânen veya lafzan rivâyeti, rivâyette
duyulan şekkin beyanı gibi usûle giren bir kısım meselelerin Hz. Aişe, İbnu
Abbâs, Abdullah İbnu Ömer (radıyallahu anhüm) gibi birçok ashab tarafından
münakaşa edildiğine daha önce temas etmiş idik.

Yine hatırlatmada fayda var, bir hadîs
işitilince kimden işittiğini sormak, hadîs rivâyet eden kimsenin diyânet ve
adâletine bakmak, Sözgelimi ehl-i sünnetten değilse rivâyetini terketmek gibi
meseleler de Ashab’ın sağlığında, fitne hareketlerinin kızışmasıyla
başlatılmıştır. Nitekim İbnu Sîrîn’in şu açıklaması bu hususu aydınlatır:
“Müslümanlar bidâyette senet sormazlardı. Ancak ne zaman ki fitne ortaya çıktı,
ondan sonra dikkat ettiler, ehl-i sünnetten olanlardan alıp, ehl-i bid’a
olanlardan rivayet almadılar.”

İbnu Sîrîn’in, fitne ile neyi kastettiği
rivayette belli değilse de, bunun el-Fitnetu’l-Kübra da denen, Hz. Osman’ın
şehâdeti hâdisesi olduğu bellidir. Arkadan gelecek bir çok dâhilî fitnelerin
temelinde bu şehâdet hâdisesi yatar.

Bu hususu kaydetmekten maksadımız, Usûl-i
hadîs’in en mühim bahislerinden olan hadîs râvilerinin ahvâlini araştırma
ilminin (ilmu’r-ricâl) ne kadar erken zamanlarda ele alınıp geliştirildiğine,
fiilen tatbikata konduğuna dikkat çekmektir. Tâ ki “Usûl ilmi, yedinci asırda
kemâle ermiştir” sözü yanlış ve eksik anlaşılmasın.

Mühim Not:
Usûl-i hadîs’le ilgili ıstılahların teşekkül ve tekevvününde mekân itibariyle
birbirinden uzak birçok âlimin katkısı olmuştur. Ve uzun bir devir sonunda
ıstılahlar nihâî şeklini almıştır. Bu durum aynı manayı ifade eden farklı
ıstılahların konmasına sebep olduğu gibi, lügat yönünden müterâdif olan
kelimelerle farklı mefhumların ifade edilmesine sebep olmuştur. Bilhassa bu son
durum ıstılahın takip ettiği değişme ve gelişmeleri bilmeyenleri hatalara sevk
edebilmektedir. Bu sebeple yeri geldikçe kelimenin “Mütekaddimîne göre…”, “Müteahhirîne
göre…” bazan da “falancaya göre manası şudur…” diye dikkat çekeceğiz.

[3]

 

5- “Usûl”le İlgili Te’lifler

 

Usûl’le ilgili prensipler sahâbe devrinde
görülmeye başlamıştır. Tabiîn devrinde ise daha da gelişmiş, İmam-ı Azam
örneğinde olduğu üzere istikrarını bulan prensiplerden hareketle fıkıh tedvîn
edilecek hâle gelmiştir. Usûl-i Fıkıh kitapları -meselâ Usûl-i Serahsî- tedkîk
edilecek olsa İmam Azam (V. 150/767) zamanına kadar takarrur etmiş ve onun
müstenedâtı olan -hadîse müteallik- birçok prensip ve kaideyi görmek mümkündür.
İmam Şâfiî (V.204/819) zamanında daha da gelişmekten öte, sistematize edilip
yazıya geçirildiğini görürüz. Nitekim Şâfiî Hazretleri (radıyallahu anh)’nin
er-Risâle adlı te’lifi ilk usûl-i fıkıh olduğu kadar ilk usûl-i hadîsdir de.

Ancak muhaddisler, usûl-i hadîsle ilgili
bahislerin üçüncü asır boyunca da artmaya devam edip, ıstılahların dördüncü
asırda olgunlaştığını ve ilk müstakil te’lifin bundan sonra ortaya çıktığını
kabûl ederler.[1]

Hadis metinlerinin hadis kitaplarında bir araya
getirilmesi, temelde “sahih” hadisleri tesbit amacından kaynaklanmaktaydı. Bu
tesbit çalışmaları da belli kaidelere göre yapılıyordu. Bazıları kabul edilirken
bir kısmı da güvenilir bulunmuyor ve reddediliyordu. Ne var ki bu tesbit, red ve
kabullere esas teşkil eden kaideler (usûl) belli kitaplarda toplanmış değildi.
Kaidelerin biliniyor ve uygulanıyor olması yeterli görülmekteydi. Hadis
metinlerinin bu uygulanan canlı kaidelere göre tesbitinden sonra, geleceğin
araştırıcılarına hadis edebiyatının hangi kaidelere göre oluşturulduğunu anlatma
görevi de yerine getirilirdi. Nitekim bu da geciktirilmemiş, Kütüb-i Sitte
dönemini takip eden yıllarda usül edebiyatı da müstakil mahsullerini vermiştir.

Ancak yine bu arada hatırlanması uygun olan bir
durum söz konusudur. O da -müstakilen olmasa bile- bazı hadis usûlü kaideleri
daha önceki kaidelere ait eserlerde yer almıştır. Meselâ İmam Şafiî’nin
er-Risale’si, Ahmed b. Hanbel’in, kendisine sorulan suallere verdiği cevaplar,
Müslim’in Sahih’ine yazdığı mukaddime, Ebu Davud’un Mekkelilere yazdığı mektup,
Tirmizî’nin Cami’i ve sonundaki Kitabu’l-İlel’i bu konuda ilk anda sayılabilecek
eserlerdir. Yine Buharî’nin üç Tarih’i cerh ve ta’dil bilgilerinin
değerlendirilmeleri de hadis usûlü kaidelerinin alt kaynaklarıdır.

[2]

Mustalahu’l-hadis de denilen Hadis usûlü ilmine
dair bir çok kitap yazılmıştır. Bu kitaplardan en önemlileri şunlardır[3]:

3- Usûl Kaidelerinin Menşei:

 

Daha işin başında iken bilmemiz gereken mühim
bir husus daha var: O da usûl kaidelerinin menşei yani kaynağıdır. Bunu bilmenin
ehemmiyetini anlamak için şöyle bir soru soralım: Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm)’in söz ve davranışlarını değerlendirmede mi’yar ve “ölçü birimi”
rolünü oynayan, bilgiler (târifler, kaideler) nereden elde edilmiştir? Bunu ilk
âlimler ortaya koyarken şahsî düşüncelerinden mi çıkarmışlardır?.. Öyle ise biz
de kendimize göre yeni baştan kaideler koyarak hadîsleri daha değişik
anlayışlara tâbi kılamaz mıyız?.. vs.

Bazı suiniyet sahipleri, müslüman ve fakat dini
hakkında câhil bırakılmış yeni nesilleri iğfal etmek için bu soruları sorup
arkadan da mugalata, yalan ve yanlışla dolu cevaplar veriyorlar. Bu sebeple usûl
kâidelerinin menşei hakkında bir ön bilgi gereklidir.

Hemen söyleyelim ki, Usûl-i Hadîs’in kaynağı
Kur’ân-ı Kerîm ve sünnettir, tıpkı usûl-i fıkıh, usûl-i tefsîr ve usûlu’d-din
gibi diğer dinî ilimlerin usûl’ünde olduğu üzere. Âlimler bütün prensiplerini
imkan nisbetinde Kur’ân ve Sünnet’in bir sarâhat veya işâretine, bir karînesine
dayandırmaya çalışmışlardır. Aksi takdirde, müşterek kaidelerden ziyâde, âlim
başına bir usûl ortaya çıkardı. Nitekim bazı teferruatta, ister istemez
âlimlerin şahsî yorumları girmiş ve oralarda ayrılıklar, farklılıklar ortaya
çıkmıştır. Bu farklılıklar mezhepler arasındaki ihtilaflı durumlarda müessir
olmuşlardır.

Hülâsa, hiçbir tereddüde mahal bırakmadan, kesin
bir dine söylüyoruz ki; usûl kaideleri, menşeini yüzde seksen-yüzde doksan
nisbetinde âyet ve hadislerde bulur ve değiştirilmesi mümkün değildir. Konuları
işlerken, zaman zaman birçok kaidenin nassî menşeini de göstereceğiz.[1]

2- Usûl Bilgisinin Gereği:

 

Asıl mevzuya girmeden şunu belirtmek isteriz:
Usûl bilgisi hadîslerden istifâde için şarttır. Usûl bilmeyince hadîslerden
ahkâm çıkarmak imkânsız hâle gelir. Usûl, bu açıdan bir nevi istifâde metodudur.
Onun için “usûl”e metodoloji de denmiştir. Bilindiği üzere hadîs dinimizin
ikinci kaynağıdır. İster Kur’ân-ı Kerîm’in daha iyi anlaşılmasında, isterse
Kur’ân’da bulunmayan meselelerin, dinimizin ruhuna uygun şekilde açıklanıp
değerlendirilmesinde olsun Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın sünnetine
şiddetle ihtiyacımız var. Rivâyet kitaplarına müracaat ettiğimiz zaman bir kısım
problemlerle karşılaşıyor, istifâdede zorluk çekiyoruz. İşte Usûl bilgisi bu
müşkilatları çözmeye ve rivayetlerden kolayca istifâde etmeye yarar.[1]

USUL-İ HADÎS

 

USUL-İ
HADÎSİN MAHİYETİ

 

1- Usûl-i Hadîsin Muhtevâsı:

 

Hadis Usulü adıyla inceleyeceğimiz konu, aslında
Hadis Usulü Bilimi (İlmi Usuli’l-Hadis) dir. Hadis İlminin Dirayetü’l-hadis diye
bilinen koludur. Hadis ilminin diğer kolunun adı da Rivayetü’l-hadis ilmidir.

Dilimizde kullanımı ile Hadis Usulü, asli
ifadesiyle Usulu’l-hadis teriminin temel kelimesi hadis’tir. Hadis’in sözlük
anlamı yeni’dir. Eski demek olan kadim’in zıddıdır.

Hadis kelimesi Kur’an-ı Kerim’de söz ve haber
anlamlarında kullanılmıştır.[1]
Mesela “Haydi onun gibi bir söz getirsinler” (Tur: 52/34) ayetinde söz,
“Musa’nın haberi sana ulaştı mı?” (Taha: 20/9; ez-Zariyat: 51/24; en-Naziat:
79/15.) ayetinde de haber anlamındadır.

Hadisin terim anlamı ise, söz, fiil, takrir
(onay), ahlaki ve fiziki vasıf olarak Hz. Peygambere izafe edilen her şeyin
yazılı metinleri demektir. Çok özel ve dar anlamda peygamber sözüne de hadis
denir. Hadisin çoğulu ehadis’dir.

Usul, asl’ın çoğuludur. Asıllar, kökler,
kaynaklar manasına gelmektedir. Terim olarak yol, yöntem, nizam, kaide, düzen ve
metod ahlamlarında kullanılmaktadır. Bu manada bir ilmin asıl mevzuundan önce
öğrenilmesi gerekli esaslar, prensipler ve başlangıç bilgileri ve tekniklerini
ifade etmektedir.

Hadis Usulcüleri denilince, hadi ilminin 
dirayete dayanan prensipler bölümü (usuliyyat) ile meşgul olan alimler (usuliyyun)
anlaşılır.

Hadis usulü ilmi de hadis ilminin dayandığı
prensipler, hadis teknolojisi demektir. Bu bilim dalına başlangıçta Mustalahu’l-hadis
de denilmiştir. Usul konularını anlatmak için Ulumu’l-hadis ifadesinin
kullanıldığı da olmuştur.[2]

Hadis Usulü, kabul ve red yönünden hadisin sened
ve metnini inceleyen ilim dalıdır.

Hadis ilmi temelde rivayetu’l-hadis ve
dirayetu’l-hadis diye iki ana bilim dalına ayrılmaktadır. Rivayetü’l-hadis ilmi,
Rasûl-i Ekrem (s.a.s.)’in söz, fiil, takrir ve hallerini; bunların zabt edilip
usulüne uygun olarak sonraki nesillere nakledilmelerini (rivayetlerini) konu
edinen hadis ilim dalıdır.

Mustalahu’l-hadis ve usûlü’l-hadis diye de
isimlendirilen dirayetü’l-hadis ilmi, “Sened ve metnin durumlarını anlamaya
imkan veren kaideler ilmi” olarak tarif edilmektedir. Bu tariften açıkça
anlaşılacağı gibi dirayetü’l-hadis ilmi, genel ve teorik kaideler vaz ederek
râvî, rivayet ve merviyy konularının tetkik ve tenkidine zemin hazırlamaktadır.
Bu ilim edebiyatı da prensipler edebiyatı demektir.[3]

Zaten usûl, aslın çoğulu olarak, asıllar,
kökler, kaynaklar anlamındadır. Terim olarak da yol, yöntem, kaide, düzen ve
metod anlamlarına gelen usül, bir ilmin asıl mevzuundan önce öğrenilmesi gereken
esaslar, prensipler, başlangıç bilgileri ve teknikleri demektir. Böyle olunca,
hadis usûlü, hadis ilminin dayandığı prensipler, hadis metodolojisi anlamına
gelmektedir. Hadis usulcüleri denilince de hadis ilminin dirayete dayanan
prensipler bölümü (usuliyyat) ile meşgul olan âlimler (usûliyyun) akla gelir.

Dirayetü’l-hadis ilmi ve dolayısıyla hadis usûlü
edebiyatı da temellerini, rivayetü’l-hadis ilmi ve edebiyatı gibi ashab-ı
kiramın hadis nakli ve rivayetinde gösterdikleri titizlik, araştırma (tesebbüt-taharri)
ve denetim faaliyetlerinde bulmaktadır. Ashabın üst seviyede bir dikkat ve
titizliğe sahip olmaları yanında, birbirlerinden duydukları hadisleri daha iyi
bilenden tahkik etmekten de geri kalmadıkları bilinmektedir. Hz. Aişe’nin yirmi
kadar sahabînin rivayetlerini tashih ettiğine dair hadisleri Bedreddin ez-Zerkeşî
“el-Icabe” adlı eserde toplamış bulunmaktadır. Öte yandan Hatib Bağdadî de hadis
öğrenmek ve bildikleri hadisleri kontrol etmek için uzun yolculuklara çıkan
sahabîleri “er-Rihle fı talebi’l-hadis” adlı eserinde tanıtmaktadır.

Ashab ile başlayan bu araştırma ve tetkik
gayretleri, dirayetü’l-hadise ait kaidelerin şekillenmesine zemin hazırlamıştır.
Tebliğ görevi ve Hz. Peygamber’e yalan isnad etmeme dikkati, hadis ilmine dair
tüm faaliyetlerin temelinde yatan gerçek olmanın yanında, hadis usûlünün, en
erken bir dönemden itibaren uygulama alanına intikalini de gerçekleştirmiş olan
asıl sebeptir. Ancak hadis usûlüne dair edebiyatı müstakil hüviyetleri ile
rivayetü’l-hadis edebiyatından daha sonraki bir dönemde bulabilmekteyiz.

[4]

Önceki bahislerde Hadîs ilminin doğuşu,
gelişmesi, bu sahada verilen belli başlı eserler üzerine yeterli açıklamalar
yaptık. Buralarda üzerinde durulmuş mes’eleler çoğunluk itibâriyle hadîslerin
rivâyetiyle ilgilidir. Tanıtılan kitaplar bile rivâyetle ilgili te’lîflerdir.
Hadîs İlminin bu şûbesine rivâyetü’l-hadîs ilmi denir.

Halbuki hadîsçilerin meşguliyet sâhasına giren
başka mes’eleler de vardır: Rivâyetin şartları, çeşitleri, herbir çeşide
terettüp eden hüküm, râvilerin ahvâli, şartları, merviyyâtın envâı, merviyyattan
istifâde şartları vs. gibi. Bu çeşit mes’elelerle meşguliyeti kendisine konu
edinen branşa dîrâyetu’l-hadîs denir.[5]
Usûl-i hadîs deyince öncelikle hatıra gelen muhteva ve müfredat da budur. Şunu
hemen kaydedelim ki, Usûl-i Hadîs ilmine ulûmu’l-hadîs de denmiştir ki, hadîs
ilimleri mânâsına gelir. Böylece hadîsle ilgili ilimlerin birçok şubelere
ayrıldığı ifâde edilir. Usûl-i Hadîs daha ziyâde ıstılahlar üzerinde durduğu
için ona mustalahu’l-hadîs de denmiştir. Bu ilme ilmu dirâyeti’l-hadîs veya
ilmu’l-hadîs dirâyeten tesmiyesi de vâriddir ki, bu durumda, râvileri tedkik
keyfiyeti düşünülmüş olmaktadır.

Mukaddimemizin bu kısmında daha ziyâde bir kısım
nazârî bilgiler, umûmî prensipler üzerinde durup, usûle giren ıstılahların
tarifelerini, açıklamalarını yapacağız: Hadîs nedir? Çeşitleri nelerdir, hangi
şartlar ve vasıflarda hadîs, sahîh veya hasen olur? Hadîs ne yollarla alınır ve
verilir? Senet nedir? Çeşitleri nelerdir? Senette yer alan râvilerde ne gibi
vasıflar aranır, hangi evsafı taşıyan râvi makbuldur, hangi evsafı taşımayanlar
gayr-ı makbuldur? vs.

Bir cümle ile hadîsin kabûl veya red durumları,
râvi ile mervî’nin çeşitli durumlarını inceleyeceğiz.[6]

İslam alimleri
her ilmin olduğu gibi hadis ilminin de esaslarını ve metodlarını tesbit
etmişlerdir. Bu ilmin konusu Hz. Peygambar’in hadisleri olunca metodolojisi de
diyebileceğimiz usulü, bunları bilmeye, sahihini zayıfından ve mevzu olanlardan
ayırdetmeye yarayacak esaslar, kaideler ile hadisleri nakleden ravilerin
hallerini açığa çıkarmaya yarayacak kurallardan ibarettir. Buna göre Hadis
Usulü, hadisler ve ravilerinin hallerini bilmeye yarayacak kaide ve esaslardan
ibaret bir ilimdir. Tarifi açıklamak gerekirse bir hadis isnad ve metinden
ibarettir. İsnad metni rivayet edenlerin isimlerinin sıralanması, metni ise
bildiğimiz gibi isnadla rivayet edilen Hz. Peygamber’in bir sözü, bir fiili,
davranışı, takriri veya onunla ilgili bir özelliği bizlere aktaran ifadelerdir.
Hadise güven ancak ravilerin güvenilir kimseler olduklarının açığa çıkmasından
sonradır. Şayet raviler adalet ve zabt bakımından güvenilir kimseler değilseler
hadis ilk planda sahih kabul edilemez. Böylece hadisin sahih kabul edilebilmesi
ilk olarak ravilerinin sika olmalarıyla mümkün olmakta daha sonra başka
özellikler aranmaktadır. Öyleyse Hadis Usulü hadis ilmi hadislerin kabul veya
rededilebilmesi için bir taraftan onlarda bulunması gerekli esasları tesbit
etmekte öte yandan ravilerinin adalet adalet ve zabt yönünden güvenilir olup
olmadıklarını araştırma esasları tesbit etmektedir. O halde tarifimizi biraz
daha genişleterek tekrar edecek olursak Hadis Usulü hadis ilmi kabul ve red
itibariyle hadisler ve ravilerinin hallerini bilmeye yarayacak esaslar ve
kaidelerden ibaret bir ilimdir.
[7]
  

Öğrenciye Has Bazı Âdâb

 

1-
İlmi iyice kavramak için olanca gayreti harcamak. Çünkü ilim bedenî rahat ile
elde edilemez. Dolayısıyla ilme ulaştıran bütün yolları izlemek gerekir.
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur:

“Her kim bir ilim elde etmek amacıyla bir yola
düşerse Allah o sebeple ona cennete giden bir yolu kolaylaştırır.”[1]

2-
Din ve dünya işlerinde gerek duyacağı ilimler konusunda daha önemlilerden
başlamak. Çünkü böyle bir davranış hikmetin bir gereğidir.

“Kime hikmet verilirse muhakkak ona pek çok
hayır verilmiş demektir. Özlü akıl sahiplerinden başkası da iyice düşünemez.”
(el-Bakara, 2/269)

3-
Faydalı bir bilgiyi kimden olursa olsun öğrenmekte büyüklenmeyecek şekilde ilim
talebinde alçak gönüllü olmak. Çünkü ilim için alçak gönüllülük bir yüceliktir.
İlim tahsil etmek için alçalmak aziz olmaktır. Genel olarak senden daha az
bilgili nice kimse vardır ki, senin herhangi bir şey bilmediğin bir mesele
hakkında güzel bir bilgisi vardır.

4-
Öğretmene layık olduğu saygıyı göstermek: Çünkü samimi bir öğretmen bir baba
seviyesindedir. O ilimle, iman ile ruhu ve kalbi besler. Dolayısıyla öğrencinin
ona saygı göstermesi, ona layık olduğu şekilde ihtiram göstermesi gerekir. Bu
hususta aşırı da gitmesin, kusur da etmesin. Ona ilham almak isteyen, doğru yolu
bulmak isteyen bir eda ile sormalıdır. Ona meydan okuyan yahut büyüklük taslayan
bir üslûpla sormamalıdır. Öğretmeninden görebileceği sertlik, kabalık ve
şiddetli çıkışlara katlanabilmelidir. Çünkü daha başka sebeblerden etkilenmiş
olabilir. Bu nedenle rahat ve sükûnetli halinde katlanabileceği bazı şeylere (o
halinde) katlanamayabilir.

5-
Öğrendiklerini müzakere etmeye, iyice kaydetmeye, kalbinde ya da kitabında iyice
tesbit etmeye gayret etmelidir. Çünkü insan unutmakla karşı karşıyadır. Eğer
buna gayret göstermezse öğrendiklerini unutur, kaybeder. Nitekim bir şair şöyle
demiştir:

“İlim bir avdır, yazmak o avın bağıdır

Sen avlarını sağlam iplere bağla

Bir ceylan avladığın halde onu

Ortalıkta serbest bırakman ahmaklıktır.”

Kitaplarını kaybolmaya ve çeşitli afetlere maruz
kalmaya karşı korumaya dikkat etmelidir. Çünkü kitaplar onun hayatındaki
serveti, gerek duyacağı zaman başvuracağı kaynaklarıdır.

16 Rebiu’l-Ahir 1396

Nimetleri sayesinde bütün salih amellerin
tamamlanabildiği Allah’a hamd-u senâlar. Peygamberimiz Muhammed’e, onun aile
halkına, ashabına ve çağlar boyunca güzel bir şekilde onların izinden
gideceklere salât ve selâm olsun. Âmin. 

 

Muallim (Öğretmen)e Has Bir Kısım Âdâb

 

1-
Bütün yollarla ilmi yaymaya gayret göstermek ve ilim taleb edene güler yüzle,
memnuniyetle, yüce Allah’ın ona ilim ve nur nimetlerini ihsan etmesi, ilmini
kendisinden miras olarak alacakları temin etmesi dolayısıyla memnuniyet duymak,
insanların açıklanmasına gerek duydukları bir durumda ilmi gizlemekten yahutta
doğruyu aranan birisinin kendisine soru sorması halinde ilmi gizlemekten çokça
sakınmak. Çünkü Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:

“Her kime bildiği bir husus
sorulur da sonra onu gizlerse kıyamet gününde ona ateşten bir gem takılır.”[1]

2-
İlim öğrenenlerin eziyetlerine, ona karşı kötü muamelelerine karşı sabırlı
olmak. Böylelikle sabredenlerin ecrine kavuşur. Onları da sabra ve insanlarla
birlikte olmakla beraber eziyetlerine katlanmaya onları alıştırmalıdır. Bunu da
onları yönlendirerek, irşad ederek, hikmetli bir şekilde yaptıkları kötülüklere
de onların dikkatlerini çekerek yapmalıdır ki, öğrencilerinin kalbindeki heybeti
de kaybolmasın. O takdirde onlara ilim öğretmek için harcadığı çabalar boşa
gider.

3-
Öğrencilerin önünde olması gerektiği şekliyle dini ve ahlâkî bağlılığını ortaya
koymalıdır. Çünkü öğretmen, öğrencinin en büyük örneğidir. O öğretmenin din ve
ahlâkının yansıdığı aynadır.

4-
İlmi öğrencilerine ulaştırmak için en kısa yolu izlemelidir. Buna engel teşkil
eden hususları da ortadan kaldırmalıdır. O bakımdan ifadelerinin açık olmasına,
maksadı iyice anlatmasına dikkat etmeli, kalblerine sevgi tohumlarını ekmelidir.
Böylelikle onlara önderlik yapabilir, sözünü dinletebilir, onları
yönlendirmesini kabul ettirebilir.

Ortak Âdâbın Bir Kısmı

 

1-
Öğrenmesiyle ve öğretmesiyle yüce Allah’ın şeriatını korumak, onu yaymak,
üzerinden ve ümmetten cehaleti kaldırmak niyetiyle, Allah’a karşı ihlaslı bir
niyet sahibi olmak. Şer’î bir ilmi öğrenirken bir dünyalık elde etmeyi niyet
eden bir kimse kendisini ilâhî cezaya maruz bırakır. Çünkü Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem den rivayet edilen hadiste şöyle dediği
zikredilmektedir:

“Her kim kendisi vasıtasıyla Allah’ın rızasının
arandığı bir ilmi ancak bir dünyalık elde etmek için öğrenirse kıyamet gününde
cennet kokusunu alamayacaktır.”[1]

Yine Peygamberimizin şöyle buyurduğu rivayet
edilmiştir:

“Her kim ilim adamlarıyla boy ölçüşmek yahut
yolla beyinsizlerle tartışmak yahut insanların kendisine yönelmelerini sağlamak
amacıyla ilim öğrenirse Allah onu cehenneme atar.”[2]

2-
Bildiği ile amel etmek. Çünkü bildikleriyle amel edenlere Allah bilmediklerini
de öğretir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

“Hidayetini bulanların ise hidayetlerini
arttırmış ve kendilerine takvâlarını vermiştir.”
(Muhammed, 47/17) 

Bildikleriyle amel etmeyi
terkeden bir kimsenin ise bildiklerini Allah’ın ondan geri alması uzun sürmez.
Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

“Onlar sözlerini bozdukları için biz de onları
lanetledik, kalplerini katılaştırdık. Kelimeleri yerlerinden oynatarak tahrif
ederler. Onlar kendilerine verilenlerin bir kısmını da unuttular.”
(el-Maide, 5/13)

3-
Vakar, güzel tavırlar, yumuşaklık, karşılıksız iyilik yapmak, eziyetlere
katlanmak ve buna benzer şer’an ya da kötülükten uzak örf gereğince övülmeye
değer üstün ahlâkî meziyetlere sahip olmak.

4-
Konuşmasıyla, tutumlarıyla çirkin sözlerden, sövmekten, eziyet etmekten,
kabalık, hafiflik, yerilmiş tutumlar ve buna benzer şer’i ya da sağlıklı örf
bakımından yerilmiş, düşük ahlâkî davranış ve tutumlardan uzak durmak.