Ay: Ocak 2014

a) Âlî İsnadlar:

 

Âli isnâd, en son râviyi haberin kaynağına en az
râvi sayısı ile ulaştıran en kısa yoldur. Senette bulunan râvilerin sayısının az
olması hata yapma ihtimalini azaltacağı için isnâdda aranan bir özelliktir.
Ahmed b. Hanbel “isnâdın âli olanını araştırmak, seleflerimizin sünnetidir.
Çünkü, Abdullah b. Mes’ud’un talebeleri Kûfe’den Medine’ye Hz. Ömer’i dinlemek
için rıhle yaparlardı” demiştir.

Muhammed b. Eslem et-Tûsî “isnâdın yakın olması,
Allah’a yakınlıktır” diyerek âli isnâdın ne derece önemli olduğunu anlatmak
istemiştir.[1]
Hadis yolculuklarının (rıhle) temel sebebi âli isnâdlar ile hadisleri
hıfzedebilmektir. Bunun için rıhle müstehaptır.

İsnâddaki uluvv bazan, son râvinin büyük hadis
imâmlarından birisine veya meşhur sahih kitaplardan birinin rivayetine yakın
olması gibi olur. Bu çeşit uluvve ‘nisbi uluvv’ denilir. Bunun hadis usulu
eserlerinde nakledilen daha farklı şekilleri de vardır. Nâzil isnâd, son râvi
ile haberin kaynağı arasındaki râvi sayısının fazlalığıdır. Yani Âli isnâdın
karşıtıdır. Râvi adedi fazla olduğu için hata ihtimali artar. Bundan dolayı âli
isnâd tercih edilir. Ancak şurası unutulmamalıdır ki bu tercih iki isnâd
arasındaki râviler adalet ve zabt yönünden müsâvî olduğunda geçerlidir. Hiçbir
zaman yalnızca âli isnâd olduğu için zayıf râvilerden oluşmuş bir isnâd tercih
edilmez. İsnâdın nâzil olması onun zayıf addedilmesi için bir sebep teşkil
etmez.[2]

Âlî isnadın üstün sayılması şu mülâhazadan ileri
gelir: Senedde yer alan râviler ne kadar sika olurlarsa olsunlar mutlaka bir
yanılma payına sahiptirler. Beşer olarak bu ihtimâlden, bu ihtimalî kusurdan
uzak değillerdir. Öyle ise seneddeki râvi sayısı arttıkça, senede kusur girme
ihtimali artıyor, râvi miktarı eksildikçe de, hadîse kusur girmiş olma ihtimâli
azalıyor demektir.

Uluvv-î isnâd mevzuunun tam anlaşılması için
birkaç noktanın bilinmesi gerekir:

1-
Ulvîyet nisbî ve izâfi bir durumdur. Sözgelimi senedinde dört râvi bulunan bir
hadîs, üç râvi bulunan bir hadîse nisbetle nâzil ise de beş râvi bulunan bir
hadîse göre âlîdir. Öyle ise bir hadîsin âlî sayılması için “senedinde şu kadar
râvi bulunmalıdır” diye bir rakamla kayıtlanamaz.

2-
Ulvî sened, nâzil senede nisbetle daha üstün ise de bu üstünlük mutlak değildir,
sıhhat durumları eşit olduğu takdirde âlî isnâd nâzil’e üstün olur. Fakat, zayıf
hadîs, âli de olsa sahîh hadîse üstünlük sağlayamaz. Nâzil fakat sahîh bir
senedle gelen hadîsin âlî fakat zayıf -ve hattâ şiddetli zayıf- ve fakat âli
senedle rivâyet edilmiş  veçhi olduğu takdirde rivâyetin sahîh senedi
gölgesinde, şiddetli zayıfın yer aldığı veçhi, ulviyetinin hatırı için beraberce
hadîs kitaplarına alınabilmiştir. Sahiheyn bahsinde bu noktaya temas etmiştik.
Zaafı şiddetli bir râviden hadis kaydetmek, normalde hadisçi için kusur olduğu
halde, bu kayıtla yapılan rivâyet kusur sayılmaz.

3-
Bâzı âlimler, râvileri sika olduğu halde âlî isnâda nâzil karşısında üstünlük
tanımamıştır. İmam Azam bunlardandır. Ona göre râvi, sikalıktan öte bir de fakîh
ise, fakîh olmayana nazaran üstündür. Binâenaleyh, çoklukla fakîhler yoluyla
gelen bir hadis nâzil bile olsa, fakîhlerin bulunmadığı veya azınlık teşkil
ettiği âlî hadîse nazaran üstündür ve müreccahtır. Bu meseleye örnek İmam Azam (radıyallahu
anh)’ın ref’u’l yedeyn (rükûa giderken ve rükûdan kalkarken namazda ellerin
kaldırılması) hadîsi ile alakalı tutumudur. Usul-i Serahsi’de kaydedildiğine
göre: Evzâi ile Ebû Hanîfe (rahimehûmâllah) Mekke’de bu konu üzerinde mubahasede
bulunurlar. Ebû Hanîfe: Evzâî’ye ellerin kaldırılacağına dair rivâyet
bilmediğini söyleyince Evzâî: “Zührî’den işittim, o da Sâlim’den, Sâlim de
babası Abdullah İbnu Ömer’den işitmiş…” diyerek namazda rükûa giderken ve
doğrulurken ellerin kaldırılacağına dair bir rivâyet okur.

İmam Azam da: Bana Hammad anlattı, o da İbrahim
Nehâî’den almış. Nehâî ise Alkame ve Esved’den bu ikisi ise Abdullah İbnu Mes’ud
(radıyallahu anh)’dan dinlemiş diye râvîleri belirttikten sonra Hz. Peygamber’in
(aleyhesselatu vesselam) namazda sâdece iftitah tekbiri sırasında elini
kaldırdığını anlatan bir rivâyet nakleder.

Evzâî, kendi senedindeki ulviyeti hatırlatır.
İmam Azam cevaben: “Hammâd, Zuhrî’den daha fakîh’dir. İbrahim de Sâlim’den
fakihtir. Alkame’ye gelince: O fıkıh yönüyle İbnu Ömer’den geri değildir. Eğer
İbnu Ömer’in Hz. Peygamber (aleyhisselatu vesselam)’la sohbeti varsa, öbürünün
de sohbet fazîletinden nasîbi var. Esved ise o da büyük bir fazilet sahibidir.
Abdullah İbnu Mes’ûd’a gelince, o herkesce mâlûm, fazla söze ne hâcet” der.

Ebû Hanîfe’nin bu açıklaması karşısında Evzâ’î
sükût eder.

İslâm âlimleri, senetteki ulvîyet’in hadîse
kazandırdığı değer sebebiyle, isnâd-ı âlî aramışlardır. Bu, bir muhaddisin yeni
işittiği bir hadîsi, kimden işitti ise onunla yetinmeyip, ona da rivâyet edeni
bulmasıyla, hatta hayatta ise bu ikinci kişiye anlatanı aramasıyla olur. Bu
durum seyahat müessesesinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Seyahatle ilgili
bahiste, uluvvü isnâd için yapılan seyahatlerden bahsettik. Küçüklüklerinde
büyüklerden hadîs dinleyen kimseler, yaşlandıkları zaman son derece kıymet
kazanmışlardır. Çünkü böylelerinin rivâyeti âlîdir. Bu vasıftaki kimselere
-rivâyetlerindeki ulvîyet sebebiyle- çok uzak diyarlardan ilim talibleri gelip
hadîs almışlardır.

Hemen kaydedelim ki, hadîslerin senetli olarak
rivâyetine verilen ehemmiyet ölçüsünde, senedlerin ulvî olmasına da önem
verilmiştir. Bu ilmin üstadlarından Ahmed İbnu Hanbel: “Âlî isnad aramak bize
seleften kalma bir sünnettir. Abdullah İbnu Mes’ud’un ashâbı, Hz. Ömer (radıyallahu
anhüma)’den ilim öğrenmek ve hadîs dinlemek için Kûfe’den Medîne’ye gelirdi”
demiştir. Muhammed İbnu Eslem de (242/856): “Senetteki yakınlık (ulvîyet)
Allah’a yakınlıktır” demiştir.[3]

b) Nâzil İsnadlar

 

Nâzil, âlî’nin zıddıdır. Bir hadîs âlî değilse
nâzildir. Bu da âlî gibi beş dereceye ayrılır. Bunları daha önce kaydettiğimiz
ve kısaca tariflerini sunduğumuz âlî isnadların zıddı olarak anlamamız gerekir.

Alimlerin büyük ekseriyeti (cumhur) nâzil
isnâdın mefdûl (yani değerinin âlî’ye nisbetle düşük) olduğunda müttefiktirler.
Ancak, şunu da hatırlatmakta fayda var: Başta Hâkim en-Neysâbûrî olmak üzere
bazıları, nâzil’i âlî’ye tercih ettiklerini beyân etmişlerdir. Onlara göre,
isnâdda râvi adedi çoğaldıkça muhaddîs daha ziyade çalışır ve daha ziyâde isâbet
eder. Fakat bu görüş pek benimsenmemiştir. Çünkü meşakkatın çok olması başlı
başına aranması gereken bir fazîlet değildir. Asıl olan, sahîh rivâyete
kavuşmaktır. Şu halde sâdece bu nokta-i nazardan, görülebilecek bir maslahat,
açık bir durum sebebiyle nâzil isnâd, âlî isnad’a tercih edilir. Nitekim bunun
örneğini İmam-ı Azam’ın prensibinden olmak üzere yukarıda verdik. Nazîl
isnâddaki râviler daha sika, daha âlim, daha fakîh, meslekten muhaddis, veya
rivâyetlerini şeyhinden sema yolu ile almış ise, bu vasıflara uymayan âlî
isnâd’a tercih edilir. Vekî’ İbnu’l-Cerrâh (V.196/911) ashabına sormuş: A’meş an
Ebî Vâil an Abdillah isnadını mı, yoksa Süfyan an Mansur an İbrahim an Alkame an
Abdillah isnadını mı tercih edersiniz? diye sorar. Ashâb’ı: “Evvelkisi daha
âlî’dir, elbette onu tercih ederiz diye cevap verirler. Ancak Vekî: “Hayır,
A’meş de, Ebu Vâil de birer şeyhtir (sıradan râvi). Öteki isnâd ise, fakîh’in
fakîh’den, onun da fakîh’ten onun da fakîh’ten rivâyetidir, binâenaleyh ikincisi
evlâdır” açıklamasını yapar. Aslında A’meş ve Ebu Vâil de tanınmış
hâfızlardandır. Ancak öbürlerinin fıkıh yönleri bunlara nazaran fevkalâde
üstündür. Bu sebeple, bu fukahaya göre o ikisi şeyh (sıradan râvi) olarak tavsîf
edilmiştir.

Bu mevzuda Abdullah İbnu’l Mübârek: “Hadîsin
güzelliği mücerred kurb-ı isnâd’da değil, ricâlinin sıhhatindedir” demiştir.
Keza Ebu Tâhir es-Silefî de (V.576/1180): “Esas olan hadîsi âlimlerden almaktır.
Ulemanın isnâdıyla nâzil olmak ehl-i naklin muhakkikleri nazarında, câhillerin
isnâdıyla âlî olmaktan evlâdır. Bu takdire göre, ehl-i tahkik indinde hakîkatte
âlî olan hadîs nâzîl olabilir” demiştir. İbnu Hibbân (V. 354/965) daha sarîh bir
prensip koyar: “Eğer yalnız senede bakılacak ise, şeyhlerinde ulvîyet bulunanı;
metne bakılacak ise, hangisinde fukahâ varsa onu tercih etmelidir”.

Hâkim de, nâzil isnâda karşı mercûh kılınması
gereken âlî’yi açıklarken, verdiği misâllerde adı geçen râviler dikkat
çekicidir. Ebu Hudbe İbrahim İbnu Hudbe’nin Enes İbnu Mâlik’ten rivâyeti,
Abdullah İbnu Dînâr’ın Enes’ten; Musâ İbnu Abdillah et-Tavîl’in, Enes İbnu
Mâlik’ten; Ebu’d-Dünya Osman İbnu’l-Hattab’ın, Ali İbnu Ebî Tâlib’ten
rivayetleri.

Ebu Abdillah el-Hâkim açısından bu ve benzeri
İsnadların rivâyetleriyle ihticâc olunmaz. Hiçbir hadîs imamının müsnedinde
bunlardan nakledilmiş tek bir hadis yoktur.

O halde ulvîyet ricâlin sayısına bağlı
olmamalıdır. Başka bâzı şartlar da koşulmalıdır.[1]

9- Uzunluklarına Göre Senedin Kısımları:

 

Senedler, uzunlukları açısından ikiye
ayrılmıştır: Âlî sened, nâzil sened. Tatbikatta bu ayırımın büyük ehemmiyeti
vardır. Çünkü rivâyet edilen bir haberin vukua geldiği zamanla, onu yazan
müellif arasına ne kadar az zaman girerse, rivâyete olan güven o derece artar.
İslâm âlimleri sadece zamana bakmakla kalmayıp, araya giren râvi adedine de
bakarlar. Onlar nazarında, hadîsleri kaydeden müellifle Hz. Peygamber (aleyhessalatu
vesselam) arasına ne kadar az sayıda ravî girerse -râviler sika olmak şartıyla-
o rivâyet o derece kıymet ve üstünlük kazanır. İşte, râvi sayısı az olan
senedlere âli isnâd, râvi sayısı çok olan senedlere de nâzil isnâd denmiştir.[1]

8- Senedin Önemi:  

 

Hadisin yapısına sonradan ilave edilmiş bulunan
sened, hadisin sıhhatini kontrol edebilmek bakımından fevkalade önemlidir. Aynı
şekilde hadis ilminde sened zikretme sisteminin (isnad) geliştirilmesi de
sorumluluk duygusu ve bilimsel dürüstlük sonucudur. Çünkü bu sistemin anlamı,
hadis metnini nakledenleri tetkik ve tenkide açık tutmak demektir. Bu da tam bir
ilmi tavır ve kendine güven işaretidir. Bu sebeple isnad, medar-ı ilm-i hadis
(hadis ilminin üzerinde durduğu temel) diye tanımlanmıştır. Nitekim Abdullah b.
el-Mubarek (v.181/797) “İsnad dindendir. Eğer isnad olmasaydı, herkes aklına
geleni rastgele rivayet etmeye kalkışırdı.”[1]
demiştir.

Bütün bunlardan anlaşıldığına göre isnadın önemi
iki noktada yoğunlaşmaktadır: Hadisin sıhhatini tayin ve tesbit için imkan
hazırlamak, rivayet anarşisini önlemek. Nitekim Enveru’l-Keşmiri’nin isabetle
belirttiği gibi “İsnad, dinden olmayanın dine girmesini önlemek içindir. Yoksa
senedde yer alanların kusurlarından dolayı dinden olduğu tesbit edilmiş
hususları dinden çıkarıp atmak için icad edilmiş değildir.”[2]

Süfyan es-Sevri (v.161/777) de “İsnad, mü’minin
silahıdır. Silahı olmayan ne ile ve nasıl savaşacaktır?” diye senedin, sünnetin
ve dolayısıyla dinin korunmasında taşıdığı öneme işaret etmektedir.

Hemen kaydedelim ki, buraya kadar
söylediklerimiz, bilhassa rivayetlerin yazılı olarak hadis kitaplarında
toplanmasından önceki dönemler için senedin önemini göstermektedir. Bugün de
hadisler üzerinde araştırma yapacaklar için sened son derece ehemmiyetlidir.

Ne var ki, bilhassa halk için yazılan hadis
kitaplarında senedlerin hazfi yoluna gidilmiştir. Bu uygulama, aslında İbnu’s-Seken
(v.353/964) ile başlamış[3]
el-Beğavi (v.516/1122) ile yaygınlaşmıştır. Son zamanlarda temel hadis
kaynaklarının tercümelerinde de senedler, sahabi ravi dışında Türkçe’ye
çevrilmemekte, adete senedin önemsizliğine kapı açılmaktadır. Özellikle hadis
tahsil etmekte olan öğrencilerin mutlaka hadisi sened ve metniyle usulüne uygun
şekilde okuyup kavramaya çalışmaları gereklidir. Senedin taşıdığı özelliklere
nüfuz edildiği ölçüde hadisten alınacak feyz artacaktır.

Senedleri hazfedilmiş olarak halka sunulacak
hadislerin, alındıkları kaynakların cild, sayfa veya bölüm, bab ve –varsa- hadis
numaralarının verilmesi gerekir. Bu da bir çeşit sened zikretmek demektir. Zira
merak eden, o kaynaktan hadisin senedini ve rical kitaplarından da seneddeki
ravilerin durumlarını tetkik imkanı bulur.

Unutulmamalıdır ki hadiste isnad aramak sünnet
olduğu gibi, müslümanlarca uluvv-i isnad aramak da sünnettir.[4]

6- Senedin Okunuşu:

 

Sened, her hadis kitabında yukarıdaki şekilde
değildir. Kısaltma düşüncesiyle rivayet lafızlarının başındaki “kale” kelimeleri
yazılmamış, rivayet lafızları da kısaltmalarıyla yazılmış olabilir. Bu ve
benzeri durumların bilinerek hadis senedlerinin doğru ve tam okunması
gerekmektedir. Bu sebeple biz burada birkaç örnek üzerinde hadis senedlerinin
usulüne uygun okunuşunu göstermeye çalışacağız.

İlk örneğimiz Tirmizi’den[1]:

“Haddesena Said b. Ya’kub et-Talikani, haddesena
İbnu’l-Mubarek, ahberana Hamidi’t-Tavil, an Enes b. Malik (r.a.) kale: Kale
Rasulullah (s.a.v.)”

Bu senedin okunuşu şöyledir:

“Kale’t-Tirmizi Haddesena Said b. Ya’kub et-Talikani
kale, haddesena İbnu’l-Mubarek kale, ahberana Hamidi’t-Tavil, an Enes b. Malik
(r.a.) kale: Kale Rasulullah (s.a.v.)”

Bir örnek de Ebu Davud’dan verelim[2]:

“Haddesena Musa b. İsmail, sena Hammad, an Hamid,
an Enes Enne’n-Nebiyye (s.a.v.) kale”

Bu senedin okunuşu da şöyledir:

“Kale Ebu Davud: Haddesena Musa b. İsmail, Kale
haddesena Hammad, an Hamid, an Enes (r.a.) Enne’n-Nebiyye (s.a.v.) kale”

Hemen her hadis kitabında şu ya da bu ölçüde bu
kısaltmalara rastlanır.

[3]

 

7- Hadis Senetlerinde Geçen Bazı Kısaltmalar:

 

Hadis senetlerinde sık sık geçen hadisin hangi
yolla hocadan alındığını gösteren rivayet lafızları zaman içinde bazı
kısaltmalarla yazılmışlardır. Bu kısaltmaların, hadisçilerce benimsenmiş
olanları bulunduğu gibi tutulmayanları ve terkedilenleri de olmuştur. Biz burada
hadisciler arasında tutulmuş bazı kısaltmaları ve neye delalet ettiklerini
göstermeye çalışacağız.

1)
Haddesena lafzı, çoğunlukla sena ve na şeklinde kısaltılmaktadır. Bazan her iki
kısaltmanın bir senedde yer aldığı da olur. Haddeseni lafzı da deseni ve seni
şeklinde kısaltılmaktadır.

2)
Ahberana lafzı ena şeklinde kısaltılmıştır. (Beyhaki bunu bena şeklinde
kısaltmış fakat tutulmamıştır.)

3)
Ahberani, enbe eni ve enbe ena’nın kısaltmaları yoktur. Zira bunlar öncekilere
oranla daha az kullanılırlar.

4) An
lafzı dışında kalan haddesena, ahberana, haddeseni, semi’tu ve enbe ena gibi
lafızların başında mutlaka bir kale kelimesi bulunmaktadır. Ancak çoğu kere bu
kale kelimesi yazılmaz fakat okurken mutlaka okunur.

5)
Senetlerdeki ennehu kelimesi de yazılmaz ama okunur. Mesela “An Ata ibnu Meymune
semia Enes bin Malik” senedi “An Ata ibnu Meymune ennehu semia Enes bin Malik”
şeklinde; “Haddesena Hasen bin Sabbah semia Cafer bin Avn” senedi de “Haddesena
Hasen bin Sabbah ennehu semia Cafer bin Avn” şeklinde okunur.

6)
Ayrıca hadis senedleri arasında görülen Ha harfi de o noktada senedin
değiştiğini gösterir ve Ha diye okunur.Bu kısaltma, hadisin birkaç senedini bir
araya toplamak için kullanılır. (Bazıları bu kısaltmayı Hadis diye, bazıları da
tahvil diye okurlar.) Ha işareti birleştirilen senedler arasında müşterek olan
ilk ravi isminden sonra konur.

[1]

5- Senedin Kısımları-Senedin Çözümü:

 

İleriki bahislerde gelecek, senetle ilgili bazı
tâbirleri, iltibaslara meydan vermemek için şimdiden görmemizde fayda var: Bir
sened üç kısımdan meydana gelir: İbtida, esnâ ve münteha.

İbtida, senedin müellife bakan tarafıdır.
Buraya, Arapça olarak sadru’l-isnâd da denir. Türkçe’de “senedin baş tarafı”
diye ifâde edebiliriz. Mesela Buharî’nin ilk hadîsini okumak istesek şu senedi
görürüz: “Haddesena’l-Humeydiyy Abdullah b. Zübeyr, Kale haddesena Yahya b. Said
Ensariyy Kale Ahbarani Muhammed b. İbrahim et-Teymiyy enne semia Alkame b.
Vakkas el-Leysi yekulu semi’tu Ömer b. El-Hattab radiyallahu anh ale’l-minberi
kale semi’tu Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem yekulu innema’l-a’malu
binniyat”

Sened’de haddesena el-Humeydî, yani bize el-Humeydi
rivayet etti…” diyen Buharî’dir. Öyle ise senedin ibtidası, Buharî tarafı yani
el-Humeydî’dir.

Münteha ise senedin ilk kaynak tarafıdır.
Yukarıdaki örnek de Hz. Ömer’dir.

Esna ise senedin ibtida’sı ile münteha’sı
arasında kalan kısımdır. “Esna” yerine vasat kelimesinin kullanıldığı da olur,
dilimize senedin orta kısmı diye tercüme etmemiz uygundur. Senedin esna’sı sened
de yer alan râvi sayısına göre uzun veya kısa olur.[1]

Senedde yer alan bazı özellikleri anlayabilmek
bakımından örnek olarak verdiğimiz hadis senedini burada tahlil edelim:

Rasulullah (s.a.v.) (11/632)

1)
Enes b. Malik (93/712): Sahabe Devri: 110.[2]

2)
Ebu’t-Teyyah (Yezid b. Humeydi) (128/745): Tabiun Devri: 180.

3)
Şu’be b. El-Haccac (160/776) Tabiun Devri:

4)
Yahya b. Said el-Kattan el-Ahvel (197/812): Etbau’t-tabiin: 220.

5)
Muhammed b. Beşşar (252/866): Etbau’t-tabiin: 260.  

El-Buhari (256/869)

Bu senedin ibtidası el-Buhari; müntehası ise
Rasulullah’dır (s.a.v.) Bir başka ifade ile senedin bize en yakın kısmı
başlangıcı; hadis metnine en yakın yeri de sonu veya müntehasıdır.

Bu hadis el-Buhari’ye göre humasi yani senedinde
beş ravinin bulunduğu bir hadistir.

Senedde rivayet tekniği açısından tahdis ve
an’ane bulunmaktadır.

İki tabii birbirinden; iki etbau’t-tabiin de
birbirinden rivayet etmektedir. (Şu’be, Ebu’t-Teyyah’dan; el-Buhari de Muhammed
b. Beşşar’dan nakletmişlerdir.)

Eğer hadisi Buhari, Yahya b. El-Kattan’dan o da
Ebu’t-Teyyah’dan alabilmiş olsalardı, hadis sülasi yani üç ravi ile nakledilmiş
bir hadis olacaktı. Ama her zaman, bir önceki nesilden değil, kendi çağdaşı olan
bir hocasından alma durumu doğabilmektedir. Bu da tabiatıyla senedin uzamasına
sebep olmaktadır.

Bu senedi Buhari’nin Rasulullah’a ulaşma
mediveni gibi düşünecek olursak onu şöyle şekillendirmek mümkündür. (Hadis
metnine ulaşmak için ilk adımı attığımız basamak, bizim için senedinbaşlangıcı,
en üst basamak da senedin müntehası (nihayeti) dir.)[3]

4- İsnadın Menşeî:

 

Usulcüler, her usul kaidesinde olduğu üzere,
“senet” işinde de Resûlullah’ın sünnetine istinad edildiğini belirtirler. Şu
rivâyet bu açıdan mühimdir:

İbnu Ömer (radıyallahu anh)’e Hz. Peygamber
şöyle emretmiştir:

“Ey İbnu Ömer, dinine sahib ol, dinine sahib ol!
Bil ki o, (seni ayakta tutan ) bedenin, damarlarında akan kanındır. Dinini
kimden aldığına iyi dikkat et. İstikameti doğru olanlardan al, eğrilerden alma!”

Hz. Ali (radıyallahu anh)’de Kûfe mescidinde şu
uyarıyı eksik etmemiştir: “Bu ilmi (hadîsi) kimden aldığınıza dikkat edin, zira
o dindir”.

Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’le
başlatılıp, Ashabla devam ettirilen bu tenbihler, Tâbiîn ve Etbauttâbiîn
devirlerinde oturacak, müesseseleşecektir. Hadîsle iştigal eden her büyük hem
uyarmaya devam edecek ve hem de sened soracaktır. Bağdâdî, birbirine yakın
ifadelerle Muhammed İbnu Sîrîn, İmam Mâlik, Dahhâk İbnu Müzâhim, Enes İbnu
Mâlik’ten şu mealde uyarılar kaydeder: “Ey gençler, Allah’tan korkun, Hadîsinizi
kimlerden aldığınıza dikkat edin. Zîra o dindir.”

Elbette ki, sâdece rivâyet edene dikkat yeterli
değildir. O kimden almış, bunun da sorulması gerekmektedir, bu ise isnâd’dır.
İslâm âlimlerinin isnâda verdikleri ehemmiyeti gösteren pek çok söz
kendilerinden nakledilmiştir. İşte birkaç tanesi: İbnu’l-Mübârek şunu söyler: “İsnâd
dindendir, eğer isnâd olmasaydı, dileyen dilediğini söylerdi.” Süfyân İbnu
Uyeyne anlatıyor: “Birgün Zührî bir hadîs rivâyet etti.” “(Uzatma) senetsiz
olarak rivâyet ediver” dedim. Bana: “Sen, dama merdivensiz mi çıkarsın?” diye
cevap verdi.” İbnu Maîn’e ölüm anında sorarlar: Arzuladığınız bir şey var mı?
“Evet der, Beytun hâl, İsnâdun âl (boş bir ev. isnâd-ı âlî).”[1]

b) Metin:

 

Hadisin yapısında asıl kısmı metin teşkil eder.
Metin, senedin, ya da râviler zincirinin kendinde son bulduğu, rivâyet edilen
asıl hadis kısmıdır. Yukarıda örnek olarak verdiğimiz sened, metni ile birlikte
şu şekilde kaydedilir: “Enes’ten Ebu’t-Teyyâh, ondan Şu’be, ondan Yahyâ, ondan
da Muhammed İbn Beşşâr naklederek, Nebi (s.a.s.)’in şöyle dediğini rivâyet
etmişlerdir:

“Kolaylaştırınız güçleştirmeyiniz, müjdeleyiniz
nefret ettirmeyiniz.”

[1]

O senedle bu metni birleştirecek olursak, hadisi
tam olarak elde etmiş olacağız.

Aslında hadis metinden ibarettir. Sened o metnin
Hz. Peygamber’e ait olup olmadığı konusunda tetkiklerde bulunma imkanı veren
raviler zinciridir.

Senedin olduğu gibi metnin de gerçekten çok
çeşitli durumları ve özellikleri bulunmaktadır. Her farklı duruma göre yeni bir
isimlendirme ve bilimsel branş geliştirilmiştir. Mesela hadis metinlerinde yer
alan anlaşılması zor ve nadir kullanılan kelimeleri Garibu’l-hadis, hadis
metinlerinin ortaya koyduğu mananın doğru anlaşılmasını sağlayan Hadislerin
vürud sebepleri Esbabu vurudu’l-hadis, Nasih-Mensuh, birbirleriyle çelişkili
gözüken hadisleri inceleyen Muhtelifu’l-hadis, muarızı olmayan hadisleri
inceleyen Muhkem gibi ilmi branşlar bunlardandır.

Ayrıca müdrec, maklub, münker, musahhaf,
muharref ve muallel gibi sened ve metin arasında müşterek olan terimler ve
inceleme konuları da bulunmaktadır.

Hadis metinleri gerek üslub ve dil bakımından
gerekse kitap ve sünnetin genel espirisine uygun olup olmamak açısından
hadisçilerce değerlendirilirler. Tarih, sosyoloji ve psikoloji de bu
değerlendirmede en çok yararlanılan ilmi branşlar olmaktadır.

Sened ve çevresindeki çalışmaları ve
geliştirilmiş branşları dikkate alarak hadisçilerin metinle pek meşgul
olmadıkları zannına kapılmamak gerekir. Zaten sened ve çevresindeki gayretler
hep metin için, ondan doğru sonuç çıkarabilmek içindir. Ancak kabul etmek
gerekir ki, oran olarak senedle daha fazla meşgul olunmuştur. Bunun sebebini de
şöylece açıklamak mümkündür:

“Hadisçiler, ilahi vahye mazhar, cevamiu’l-kelim
(az sözle çok anlam ifade etmek) özelliğine ve kanun koyma yetkisine sahip bir
peygamberin beyanlarıyla karşı karşıya olduklarını pek iyi biliyorlardı. Bu
vasıfların sahibi bir peygamber, muhtelif sebeplerle çağdaşlarının anlayışları
dışında kalacak sözler söyleyebilir, haberler verebilirdi. Bunu engelleyecek bir
şey söz konusu değildi. Kanun maddeleri gibi özlü sözlerle hukuki kaideler vaz
edebilirdi. Sözleri mecazi bir mana ifade edebilirdi. İleride keşfedebilecek bir
ilmi hakikata işaret etmiş de olabilirdi.  

Bütün bunlardan dolayı hadisçiler, diğer
kişilerin sözlerine uyguladıkları tenkidleri Hz. Peygamber’in hadisleri için
tatbik etmekte ihtiyat göstermişlerdir. Hemen inkara kalkışmamış, bazı
hadislerin anlaşılmasını zamana bırakmışlardır.

Halbuki hadislerin senedlerinde yer alan raviler
ise, nihayet kendileri gibi birer insandı. Onları araştırmak daha kolay ve daha
tehlikesizdi. Bunun için de hadisçiler, ravileri çok sıkı şekilde tetkik ederek,
verdikleri haberlerin Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını tesbite gayret etmeyi
tercih etmişlerdir.[2]

3- İsnad Müslümanlara Has Bir İmtiyazdır:

 

Dinî rivâyetleri isnâd etme, yâni tahkik ve
değerlendirilmesi mümkün olan senedlerle rivâyet etme müessesesi başka dinlerde
görülmez. Bu, müslümanlara has bir husûsiyet ve imtiyazdır. İslâm âlimleri, tâ
bidâyetten beri, Cenâb-ı Hakk’ın, ümmet-i merhûme olan İslâm ümmetini sened
tatbîkatıyla nimetlendirmekle büyük bir şeref ve imtiyaz bahşettiğini belirterek
diğer ümmetlere karşı iftihar, Rablerine karşı da şükran ifâde ederler.
Tahrîb’de Suyûtî, İbnu Hazm’dan şu açıklamayı kaydeder: “Sika’nın sika’dan
nakletmesi suretiyle muttasıl bir senedle Hz. Peygamber’e kadar ulaşmak,
Allah’ın -diğerlerinden ayrı olarak- sâdece bu ümmete tanıdığı bir imtiyazdır.
Mürsel ve mu’dal rivâyetler yahudilerde de mevcuddur. Fakat bu rivâyetlerde
onlar, bizim Hz. Muhammed (aleyhissalatu vesselem)’e ulaştığımız şekilde Hz.
Musa’ya ulaşamıyorlar. Onlarla Hz. Musa (aleyhisselam) arasında 300 senelik
mesâfe kalıyor. En fazla Şem’ûn ve benzerlerine kadar çıkabiliyorlar.
Hıristiyanlarda ise böyle bir nakil meselesi yok. Sâdece boşanma yasağı (tahrîmu’t-talak)
rivâyet edilmiştir. Yahudi ve hıristiyanların rivâyetleri kizb’e ve meçhulül-ayn
(hiç bilinmeyen) şahıslara dayanır… Sahâbe ve Tâbiîn’in sözlerinin emsâline
gelince, yahudilerin, peygamberlerinden birinin arkadaşına veya ona tâbi olana
ulaşmaları da mümkün değildir. Hıristiyanlar için de durum aynı; Şem’ûn ve
Pavlos’tan öteye gidemiyorlar. Ebu Ali el-Ciyâni der ki: Allah bu ümmeti, önceki
ümmetlere vermediği üç şeyle mümtaz kıldı: İsnâd, ensâb, i’râb. Bunun
delillerinden biri, Hâkim ve başkalarının şu âyet hakkında:

“…Eğer doğru sözlü iseniz size indirilmiş bir
kitap veya intikal etmiş bir bilgi kalıntısı getirin”
(Ahkâf: 46/4) Matar İbnu Tahmân el-Verrâk’dan yaptıkları rivâyettir: el-Verrâk:
“Ayette kastedilen isnâdu’l-Hadîstir” demiştir”.[1]