Ay: Ocak 2014

4- CERH VE
TA’DÎL KAİDELERİ

 

Usûl kitaplarında rivâyeti kabul edilenlerin
vasıflarını beyan sadedinde bazı kaideler açıklanmaktadır. Bunlardan bir
kısmına, işlenen mevzu ile alâkası sebebiyle başka yerlerde temas edilmiş olsa
bile, topluca, kendi sistemi çerçevesinde görülmesinde fayda var. Bu sebeple,
Tedrîbu’r-Râvî’de yer verilmiş olan uzun açıklamaların bir kısmından kaçınarak
okuyucuyu tatmin edecek asgarî izahla bu kaideleri belirtmeye çalışacağız.

Birinci Kaide:
Bir rivayetin kabul edilebilmesi için ravisinin
zâbıt ve âdil olması lâzımdır. Adaletin gerçekleşmesi için büluğ, akl, İslâm,
itikad, diyanet, mürüvvet, sıdk, şöhret, lika gibi şartlar arandığını, bunlardan
ne kastedildiğini daha önce açıkladık.

İkinci Kaide:
Bir ravinin adâleti, onun hakkında âdil iki
kişinin “âdildir” demeleriyle veya alimler nezdinde adaletiyle iştihâr etmesi ve
hakkında senâ edilmiş olmasıyla sabitleşir. Nitekim Tâbiîn ve Etbauttâbiîn’in
büyükleri ve meşhurları böyledir.

Ebu Bekr el-Bakillânî şöyle demiştir: “Şâhid ve
muhbir, her ikisi de, adâletleriyle meşhur olmadıkları takdirde tezkiyeye
muhtaçtırlar, zira durumları meşkuktur, adâlet üzere olmaları da adaletsiz
olmaları da câizdir…”

Üçüncu Kaide:
Râvînin zabtı, çoğunlukla, mutkın olan sika’lara muvafakatıyla bilinir. Nadir
rastlanan muhalif rivayetleri zabtını ihlâl etmez. Ancak bunlar miktarca artarsa
zabtının zayıflığına hükmedilir ve kendisiyle ihticâc edilmez. Sikalara
muvafakatın lafzî olması şart değildir, rivayetler ifâde ettikleri manalarda
uygunluk arzetseler bu yeterlidir.

Dördüncü Kaide:
Sahih ve meşhûr olan kavle göre, bir ravi
hakkında yapılan ta’dil gayr-ı müfesser de olsa yani sebebi belirtilmemiş de
olsa makbûldür. Cerh ise, müfesser olmadan kabul edilmez.

Ta’dîl’de açıklama şartının konmaması adâlet
sağlayan sebeplerin çokluğundan ve dolayısıyla bunları birer birer saymanın
zorluğundandır. Bu suhulet konmamış olsaydı muaddil, her şahıs için: “Şunları
şunları yapmazdı, şunları şunları irtikab etmemiştir, şunu şunu yapardı…” diye
yapılması veya terki fısk olan şeyleri sayması gerekecekti. Bunun nasıl bir
zorluk olacağı açıktır.

Ancak cerh buna benzemez. Tek bir menfi işi
yapması cerh için yeterlidir. Bunu söylemenin hiçbir zorluğu da yok. Mâlum
olduğu üzere, cerh sebepleri hususunda insanlar çok farklıdırlar. Mesela birisi,
kendi nazarında cerh sayılan bir sebeple raviyi cerheder, halbuki bu,
nefsülemirde (gerçekte) cerh değildir. Öyle ise cârih, cerhin sebebini beyan
etsin ki, başkalarına, bu gerçekten kâdih (yaralayıcı) mi, değil mi
değerlendirme imkânı tanısın. Söylediğimiz bu prensip İbnu Salâh, Hatîbu’l-Bağdadî,
Buharî gibi büyüklerin benimsedikleri sahih görüştür. Fukaha ve usulcüler bu
görüş üzerine hareket etmişlerdir. Nitekim, Sahîheyn bahsini işlerken, Buhârî ve
Müslim’de bazılarınca cerhedilen zayıf ravilerden söz etmiş ve ilaveten
bunlardan bir kısmının, Buhârî ve Müslim nazarında “zayıf değillerdir” diye
değerlendirildiğini kaydetmiştik. Aynı davranış Ebu Davud başta diğer
muhaddislerde de görülür.

Bu durum, muhaddislerin, cerh sebebi belli
edilmeden “zayıftır”, “birşey değildir” gibi mücmel ve mübhem cerhi kabul
etmemeyi düstûr edindiklerine delâlet eder. Benimsenen yolun bu olduğunu
gösteren bir başka husus daha var. O da şudur: Bir kısım rivayetler gösteriyor
ki böyle mübhem cerh’te bulunan carihlerden cerh sebebini açıklamaları taleb
edildiği zaman, muhâtabı tatmin eden, gerçekten cerhi gerektiren bir sebep
zikredememişlerdir. Hatibu’l-Bağdadî bu meseleye müstakil bir bab tahsîs ederek
pek çok misal sunar. Kaydettiği bir örneğe göre, Şu’be’ye: “Falancanın hadisini
niye terkettin?” diye sorulunca: “Ben onu, kadana’ya binmiş, koşturmak için
hayvancağıza ayaklarıyla vuruyor gördüm” der[1].
Keza Sâlih el-Mürrî’nin hadisleri hakkında Müslim İbnu İbrahim’e suâl edilince
şu cevabı verir: “Salih’le de işin ne? Bir gün Hammâd İbnu Seleme’nin yanında
ismi geçmiş idi, Hammâd burnunu sildi.” Bir başka rivayet Şu’be’nin şöyle
söylediğini bildirmektedir:

“- Minhâl İbnu Amr’ın evine gitmiştim. İçeriden
bir tanbur sesi geldi, ben de geri döndüm”. Bağdadî yanlışlığı noktalamak için:
“Keşke sorsaydın, adamın belki de bundan haberi yoktu!” der. Şu’be’nin bu çeşit
yanlış hareketlerini belirtmek için Bağdadî bir de şu rivayeti kaydeder: “Vekî
anlatıyor: Şu’be dedi ki: Kendisinden Ebu İshâk’ın hadis rivayet ettiği
Nâciye’ye rastladım. Satranç oynuyordu. Rivâyetini almadım. Sonra (adamcağız
ölünce) rivayetlerini bir başkası vasıtasıyla yazdım.”

Bağdadî’nin kaydettiği son bir vak’aya göre,
Hakem İbnu Uteybe’ye “Zâzân’dan niye hadîs rivâyet etmiyorsun? diye sorulmuş da:
“O, çok konuşan biridir” diye cevâp vermiş.

Şüphesiz bunların hiçbirisi ravinin terkini
gerektirecek kusurlara girmez.

Sayrafi: “Falanca kezzâbtır” derse bu da yeterli
değildir, mutlaka sebebi açıklanmalıdır. Çünkü kizb kelimesi galat manasına da
gelir, nitekim “Ebu Muhammed kizbde bulundu” sözü bu manadadır” demiştir.

Bu meseleyi te’yîden İbnu Salâh der ki:

“Şöyle bir itirazda bulunmak mümkündür:
“Âlimler, râvileri cerhedip hadîslerini reddetmede hadis imamlarının cerh ve
tadil üzerine yazmış bulunduğu kitaplara itimâd ediyorlar. Halbuki bu eserler
nâdiren cerh sebeplerini açıklar. Müelliflerin kitaplarda mûtad âdetleri
“falanca zayıftır”, “falanca bir para etmez” vs. veya “Bu zayıf bir hadistir”
veya “Bu, gayr-ı sâbit bir hadistir” gibi bir tabir kullanıp geçmektir. Böyle
olunca sebep beyan etme şartı koşmak, bu eserleri iptal etmeye ve çoğu durumda
cerh kapısını kapamaya müncer olmaz mı?”

İbnu Salâh, sonra şu cevâbî açıklamayı yapar:
“Cerh sebebini açıklamayan cerh ve ta’dîl kitapları, -biz cerhi tesbit ve cerh
hükmü vermede onlara itimad etmesek bile- onların cerhettiği şahısların
hadîslerini kabulde tevakkuf etmemize yararlar. Çünkü, ne de olsa, onlarda gelen
cerh, bizde raviler hakkında kavi bir şüphe uyandırır, bunun üzerine ravinin
halini araştırırız. Şayet şüphe gider, güven hasıl olursa rivayetini kabul
ederiz. Nitekim durumu böyle olan nice sahîheyn ravisi vardır.”

Sahih olan bu görüş dışında başka görüşler de
vardır. Özetle:

1-
Yukarıdakinin tersine, gayr-ı müfesser cerh kabûl edilmeli, ta’dîl müfesser
olmalı,

2-
Cerh de ta’dîl de müfesser olmalı,

3-
Cârih ve muaddil cerh ve ta’dîl erbabını bilip anlayan itikad ve amellerinde
sağlam kişilerse cerhte de ta’dil’de de sebeb beyan etmek gerekmez. Başka
vesîlelerle daha önce de yer verdiğimiz bu görüşü Kadı Ebu Bekr, cumhur’un
görüşü olarak nakletmiş, İmâmu’l-Harameyn, Gazâli, Râzî ve Hatib benimsemiş,
Ebu’l-Fazl el-Irâkî, el-Bulkînî görüşün “sahîh” olduğunu te’yid edip
benimsemişlerdir.

İbnu Hacer bu meseleye bir başka vüs’at
kazandırmıştır. Der ki: “Bu ilmin imamlarından biri tarafından tevsîk edilmiş
biri, mücmel bir cerhle cerhedilmiş olsa, bu kimse hakkındaki cerhi yapan cârih
her kim olursa olsun, müfesser olmadıkça cerhi kabul edilmez. Çünkü onun sikalık
rütbesi kesinleşmiştir, bu ancak açıkça beyan edilen bir kusurla izâle
edilebilir. Zira bu ilmin imamları, dini durumlarını ve rivayetini iyice
tedkîkten geçirmedikleri, gerekli araştırmayı yapmadıkları kimseyi tevsîk
etmezler. Onlar bu meselede insanların en uyanıklarıdır, onlardan birinin
hükmünü sarîh bir kusur nakzedebilir.”

Eğer bir râvi, cerh ve tâdili bilen birisi
tarafından gayr-ı müfesser olarak cerhedilse ve bu râvî daha önce ta’dîl
edilmemiş idiyse bu cerh onun hakkında kabul edilir. Zira böyle birisi ta’dîl
edilmemiş olması sebebiyle meçhûl durumundadır. Bu râvi hakkında cârihin sözünü
mûteber kılmak ihmâl etmekten daha iyidir. Cerh ve ta’dîl ilminin zirvesinde yer
alanlardan Zehebî: “Bu ilmin âlimlerinden iki tanesi, hiç bir zaman ne zayıf bir
kimseye sika demede, ne de sika bir kimseye zayıf demede ittifak etmemişlerdir”
der. Nesâî’nin, hadis kabul etmede prensibi, terkinde ittifak edilmemiş
ravilerden hadis almaktı.

Beşinci Kaide:
Cerh ve ta’dilin sübut bulması (kesinlik
kazanması) için, sahîh olan kavle göre, bir kişinin beyanı yeterlidir. Çünkü,
bir haberin kabulünde aded şartı yoktur, dolayısıyla, o haberin ravisini cerh ve
ta’dîl’de de aded şartı koşulmaz. Ayrıca tezkiye (ta’dîl) hüküm makamındadır,
hükmün muteber olması için hâkimin iki olması diye bir şart yoktur.Bazı alimler,
“Şehâdette olduğu üzere, cerh ve ta’dîl’de de iki kişinin beyanı olmalıdır”
demişse de itibar edilmemiştir. Çünkü açıklanacağı üzere rivayet şehâdetten
farklıdır.[2]

5- Muhalefet-Muhalefetu’s-sikat:

 

Ravinin, gerek senedde ve gerekse metinde başka
ravilere muhalif olan rivayette bulunmasıdır. Bu ya sika’nın evsâk’a veya
zayıf’ın sikât’a muhalefeti şeklinde olur. Her iki halde de derecesi daha düşük
olanın kendinden daha üstün olana muhalefeti şeklinde tecellî eder. Muhalefet,
temelde vehim hatasından ileri geldiği için, kendinden üstün olana muhalefet
eden ravi za’fını ortaya koymuş olur, dolayısıyla mecrûh addedilir. Rivâyeti de
zayıf ve merdûd olur.

Muhâlefet çeşitli şekillerde olur ve ortaya
çıkan muhâlif hadisler bu şekillere göre farklı isimler alırlar. Sözgelimi sika
bir ravi, kendisinden daha sika (=evsak) bir raviye veya sika ravilere muhalefet
ederse, rivayetine şâz, muhalefet ettiği evsak’ın veya sikaların rivayetine de
mahfuz denir.

Sika’ya muhalefet eden zayıf bir ravi ise,
rivayetine münker denir. Bu durumda sika’nın rivayetine de ma’ruf denir.

Bazan muhalefet, senedde yapılan değişiklik
sebebiyle meydana gelir. Şöyle ki: Bir hadisi, muhtelif isnadlarla bir cemaat
rivayet eder. Bir ravi, aynı hadisi, cemaatten sadece birinin isnâdıyla
birleştirerek rivâyet eder ve fakat isnadlar arasında mevcut olan farkları
belirtmez. Böylece, bu isnad, cemaat tarafından rivayet edilmiş olan isnadlara
muhalif düşer. İsnâdında ortaya çıkan bu muhalefet sebebiyle değişikliğe uğrayan
hadise müdrecü’l-isnâd denir.

Bir de müdrecü’l-metn denen muhalefet çeşidi
vardır. Bu, ravinin, hadisin metnine birşeyler ilave etmesiyle meydana gelir.
İlâve, hadiste geçen garib bir kelimeyi açıklamak maksadıyla olduğu gibi,
hadisin ihtiva ettiği bir hükme dikkat çekmek maksadıyla da olabilir. Her iki
halde de ilave edilen sözü ravi asıl metinden belirtip ayırmaz. Hadîsi ondan
alanlar da ayıklama yapmaksızın rivayet ederler. Böylece o ilave hadisin
aslından zannedilir. Ancak tahkik ehli bu hadisi başka tariklerden gelen
vecihleriyle karşılaştırmak suretiyle bu ziyâdeyi ortaya çıkarabilirler.

Tahrîf veya tashîf denen bir ameliye ile de
hadiste muhalefet hasıl olur. Şöyle ki: Ravi, bazan -herhangi bir kasda mebni
olmaksızın- senette geçen isimlerin veya metinde geçen kelimelerin harflerinde
değişiklik yapar. Harfleri takdim, tehir, değiştirme, kelimenin tabiatını
bozacak şekilde noktaları yanlış koyma veya koymama gibi. Bu durum metinde ise,
manayı tağyîr eder, senette ise raviyi değişik gösterir. Rivayet, bazı
harflerinde meydana gelen değişikliğe maruz kalmışsa muharref, noktalamada
değişikliklere maruz kalmışsa musahhaf ismini alır.

Muhalefet bazan kalb denen bir tasarrufla
meydana gelir. Kalb’in çeşitleri var ise de, esas itibariyle, bazı isim, kelime
ve hatta ibarelerin senet ve metinde takdim ve tehîre uğramasıyla hâsıl olur. Bu
çeşit hadîslere de maklûb denir.

Muhalefet bazan, ravinin, kendisinden daha
mutkın ravilerin (veya ravinin) zikretmediği bir ismi senede ilave etmesiyle
meydana gelir. Mezîd fi Muttasılı’l-Esânid adı verilen bu hadiste, ziyade ismin
olduğu yerde semaya delalet eden semi’tu, ahbaranî gibi bir siga kullanılmamış
ise ziyadeli rivayetin tercihi esas olmuştur.

Hangi çeşidinde olursa olsun muhalefet bulunan
rivayetlerde sikanın rivayet ettiği hadis tercih edilir. Bazı durumlarda raviler
ve senette aranan başkaca şartlar eşit derecede ise birini diğerine tercih
zorlaşabilir. Bu durumdaki hadislere muzdarîb denmiştir ve birini tercih
ettirici bir karîne çıkıncaya kadar tevakkuf esas alınmıştır.[1]

Kısacası böyle hadislere de münker, müdrec,
maklub, muztarib, musahhaf ve muharref gibi isimler verilir.

Bu on tenkid noktasının en ağırından en hafifine
göre sıralanması da şöyledir:

1)
Kizbu’r-ravi

2)
İttihamu’r-navi bi’l-kizb

3)
Kesretu’l-ğalat

4)
Fartu’l-ğafle

5)
Fısku’r-ravi

6)
Vehm

7)
Muhalefetu’s-sikat

8)
Cehaletu’r-ravi

9)
Bid’atu’r-ravi

10)
Suu’l-hıfz.

[2]

Bu duruma göre bir ravinin gerek özel hayatında
gerekse hadis rivayetinde bu hallerden biri veya bir kaçı tesbit edilirse o ravi
cerh edilmiş olur. Cerh edilen bir raviye mecruh veya mat’un denir. Mecruh bir
ravinin hadisi ise zayıf sayılır.

Aksine, bu hallerden uzak olduğu tesbit edilmiş
olursa adaletli, yani rivayetlerine güvenilebilecek olduğu açığa çıkarılmış
demektir. İşte ravilerin hadislerinin değerini tesbit edebilmek için bu şekilde
tenkit edilmesine cerh ve ta’dil denir.[3]

 

3- Fuhş-i Galat-Kesretu’l-ğalat:

 

Yapılan rivayetlerin yarısında veya yarıdan
çoğunda hataya düşülürse hafızanın bu hali fuhş-i galat’la ifade edilmiştir.
Buna kesret-i gaflet de denir. Bu hal hafızanın ziyadesiyle bozulduğunu
gösterir. Her iki hadisten birinin hatalı olma ihtimalini ortaya kor. Tabiîki
böylesi rivayetlere itimad edilemiyeceğinden ravi metruk addedilir. Fuhş-i galat
sahibi bir kimsenin rivayetine de münker denir. Bu münker, zaafı şiddetli
manasınadır, sikaya muhalif rivayet manasına değil.[1]
Yanılgı oranı yüzde elli ve daha fazla olan ravinin rivayeti kabul edilmez.

[2]

 

2- Gaflet-Fartu’l-ğafle:

 

Dikkatsizlik demektir. Ravinin aşırı ğafil ve
kapılgan olması. Ravinin dikkat ve titizliğini artırdığı takdirde bertaraf
edebileceği bir kusurdur. Bu kusur bazan galat’la ifade edilmiştir. Normalde
galat, ravinin rivayet esnasında yaptığı hatalara denir.[1]
Bir ravinin dikkat göstermesi gerekli yerlerde gaflet etmesi, rivayetinin
reddine sebep olur. Buna da münker denir.

[2]

1- Vehim:

 

Râvi’nin, mürsel veya munkatı olan bir hadisi
muttasıl olarak, yahut da bir hadisin metnini bir başka hadise ithâl ederek
rivâyet etmesidir. Bu merfu hadisi mevkûf, mevsul hadisi mürsel olarak rivayet
şeklinde de ortaya çıkar. Vehim sahibi bir ravi, vehme senette de düşer, metinde
de. Hatta cerh ve ta’dilde de hataya düşebilir. Metin ve senetleri çok iyi bilen
muhaddisler düşülen hatayı ortaya çıkarabilirler. Vehmin girdiği hadîse
usulcüler umumiyetle muallel hadis derler.[1]

B) Ravinin Zabtını Cerheden Sebepler

 

Ravi,
adalet yönünden olduğu gibi zabt yönünden de beş farklı cerhe maruzdur: Fuhş-i
galat, gaflet, vehm, sû-i hıfz, muhâlefet.

Temelde
bunlar hep hâfıza ile ilgili menfi durumları ifâde eder. Ravideki bu çeşit
kusurlar adaletle ilgili olanlarla kıyaslamada daha hafif kabul edilir. Çünkü
kasıtsızdır. Normalde her insan farkına varmadan hata yapar. Nâdir hatalar
sebebiyle kimse suçlanamaz, hatta ravi hakkında zayıflatıcı bir sebep olarak
zikredilmeyebilir de. Ancak bu çeşit hatalar artar ve bu dikkat çekecek bir hal
alırsa, rivâyetlerin selameti bakımından, raviye bakış açısını değiştirir. Bu
hatalar rivayetlerinin yarısına veya yarıdan fazlasına şâmil olacak şekilde
artarsa ravinin terkini gerektirecek kadar ehemmiyet kazanır.

Öte
yandan hadîslerin sıhhatini belirtmek için kullanılan hasen, zayıf, şâz, münker,
muallel.., gibi bir kısım tabirler de ravideki hafıza bozukluğunun çeşidine,
derecesine göre kullanılırlar.

Şimdi
zabtı bozan bu halleri kısaca açıklayalım:

[1]

Meçhul Konusunda İstisnaî Hükümler:

 

Meçhûl
ravi ile alâkalı bahsin daha iyi anlaşılabilmesi için bir iki noktaya ayrıca
dikkat çekmede fayda var:

1-
Meçhul sahâbe yoktur. Kendisinden, sadece bir tek Tâbiî tarafından hadis rivayet
edilmiş olan Sahâbî mevcuttur, ancak bu sahâbî meçhul ve dolayısıyla sırf bu
sebeple rivayeti zayıf addedilmemiştir. Mesela “Mirdâs İbnu Mâlik el-Eslemî”
(radıyallahu anh)’den sadece oğlu Saîd hadis rivayet etmiştir. Keza “Amr İbnu
Tağleb” (radıyallahu anh)’den sadece Hasan Basrî rivayette bulunur. Bunlar
Buhârî’den birkaç örnek. Müslim’den de verelim: “el-Eğarru’l-Müzenî”
(radıyallahu anhüm)’den sadece Ebu Bürde hadis almıştır. “Ebu Rifâ’atu’l-Adevî”
(radıyallahu anhüm)’den sadece Hâmid İbnu Hilâl el-Adevî; “Rebî’a İbnu Ka’b
el-Eslemî” (radıyallahu anh)’den sadece Ebu Seleme İbnu Abdirrahmân rivayette
bulunmuştur. Hülâsa bu çeşit rivayetler Sahîheyn’de çok miktarda mevcuttur.
Bunlar, kendilerinden hadis alan kimse tek bile olsa, Ashab arasında ma’ruf
kişilerdir. Sözgelimi yukarda ismi geçen Mirdas el-Eslemî Bey’atu’r-Rıdvân’a
katılmış birisidir. Rebî’a el-Eslemî ise Ehl-i Suffe’dendir, ikisi de
marufturlar.

Öte
taraftan Ashab’ın adaleti tam olması sebebiyle haklarında ta’dîl ediciye de
gerek yoktur, yeter ki sahâbeliği kesinlik kazanmış olsun. Netice olarak ismen
tesmiye edilerek kendisinden tek bir Tâbiîn’in hadis rivayet ettiği Sahâbî
-yukarıda belirtilen kaideye mahkûm edilerek- meçhûl addedilmemiştir. Sahâbe
arasında mübhemler mevcuttur, ancak bu meçhûl demek değildir.

2-
İlim’den başka bir şöhret de raviyi meçhul olmaktan çıkarır. Şöyle ki, ilmî yönü
olmadığı için kendisinden sadece bir kişi rivayette bulunmuştur ama o zat, halk
arasında bir başka yönüyle meşhurdur. Bu duruma zühdü ile meşhur olan Amr İbnu
Dînâr ve şecaatiyle meşhur olan Amr İbnu Ma’dîkerîb misal verilir. Nitekim
Hatîbu’l-Bağdâdî, hadis ehli nezdindeki meçhulü şöyle tarif etmiştir: “Hadîsi
tek bir cihetten bilinen ve ulema tarafından da tanınmayan kimse”. Bu tarif,
kendisinden tek bir kişi de rivayet etmiş olsa ulemaca tanınan kimsenin meçhul
addedilmeyeceğini gösterir.

3-
Bazı âlimler, “Abdurrahman İbnu Mehdî, Yahya İbnu Saîd gibi olmayı prensip
edinenler, herhangi bir meçhûl’den hadîs almışsa bu makbuldür, o râvi böylece
cehâletten çıkar” demiştir.

4-
Zayıf bir görüşe göre de meçhûlün rivayeti alelıtlak makbuldür. Bunu söyleyenler
için bir rivayetin makbûl addedilmesinin tek şartı vardır: Râvinin müslüman
olması. Bu görüşün zayıflığı açıktır.[1]

Cehâletin Sebepleri:

 

Ravinin
gerek zat ve gerek hal yönüyle meçhul oluşu üç sebebe dayanır:

1.
Ravinin isim, künye, lâkab, nisbet, meslek gibi kendisini tanıtıcı, emsâlinden
tefrîk ve temyîz edici sıfatları bazan birden fazla olduğu halde bunlardan
sadece birkaçı ile tanınmış olur. Kendisinden hadîs alanların, onu, -şu veya bu
sebeple- meşhur olmayan bir sıfatı ile zikretmesi halinde işitenler bunun başka
bir zat olduğu zannına kapılırlar. Bu yüzden o ravinin hali, zat olarak da sıfat
olarak da meçhul kalır. Mesela Muhammed Sâib el-Kelbî’yi bazıları ceddine nisbet
ederek Muhammed İbnu Bişr, bazıları Hammâd İbnu Sâib diye tesmiye etmiş,
bazıları da zâten ihtilaflı olan künyeleriyle Ebu’n-Nadr veya Ebu Said veya Ebu
Hişâm diye tesmiye etmiştir. Böylece rivâyet ettikleri hadis bir olduğu, şahıs
aynı olduğu halde durumu bilmeyenler ravileri farklı kimseler zannetmişlerdir.

Farklı
sıfatları birleştirerek bir şahsa izafe veya aynı müşterek vasfı değişik
kimselere isnâd hususundaki yanlışlıkları tashih etmek için bazı te’lîfat ortaya
konmuştur. Muhaddislerin Mûzıh adını verdikleri bu çeşit kitapların en mükemmeli
Hatîbu’l-Bağdâdî’nin Mûzıh’ıdır.

2.

Cehâletin ikinci sebebi ravinin mukıll olmasıdır. Rivayeti az olana mukıll
dendiği gibi tek râvisi olana da mukıll denir. İster Tâbiîn’den isterse
Etbauttâbiîn’den olsun tek râvisi olan mukıll’ın ismi tasrîh edilmiş olsa bile
meçhûllükten kurtulamaz. Daha önce de temas edildiği gibi bu gibilerden yapılan
rivayetlere Vühdân denir, müstakil kitaplarda cemedilirler.

3.
Ravinin ismi bazen ihtisar (kısaltma, özetleme) maksadıyla zikredilmeyerek
mübhem bırakılır. Rivayeti yapan zat “Bana falanca haber verdi” veya “Bana bir
şeyh haber verdi” veya “Bana birisi haber verdi” veya “Bana bir adam haber
verdi” gibi bir siga kullanır. Bu çeşit mübhem tesmiyeler umumiyetle mukıll olan
raviler hakkında yapılır. Mesela Müslim’de “Haddesenâ sâhibun lenâ=bize
ashâbımızdan biri söyledi ki”, “Huddistü an Yahya İbni Hassân=Yahya İbnu
Hassân’ın rivayeti olmak üzere bana haber verildi ki”, “Haddesenî men semi’a
Haccâcen el-A’vere=Haccâc-ı A’ver’den işiten kimse bana haber verdi ki”,
“Haddesenî ba’zu ashâbına =ashabımızdan birisi bana söyledi ki”, Haddesenî
Ricâlun an Ebî Hüreyrete=Ebu Hüreyre’den naklen bir takım kimseler bana
söylediler ki”, “Belağanî an İbni Ömer=İbnu Ömer’den bana baliğ oldu ki”
şeklinde kısaltmalar mevcuttur.

Durumu
böyle olan raviye mübhem dendiği gibi rivayetine de mübhem rivayet denir. Başka
tariklerde bu isimler sarahat kazanmadığı müddetçe mübhem rivayetler munkatı
addedilir ve sahih kabul edilmez. Sözgelimi Müslim’in mübhemleri başka
tariklerde tesmiye edildiği için onların ittisaline, sıhhatine söyleyecek söz
kalmamıştır.

Hemen
belirtelim ki, müteahhirîn nezdinde bir sika’nın, ahbaranî sikatun “Bana sika
olan zat haber verdi” diyerek mübhem raviyi ta’dil edici bir ifade kullanmış
olması, bu rivayetin makbul addedilmesine yeterli sayılmamıştır. Çünkü bu sika
tarafından adâletine hükmedilen bu meçhul ravi bir başkasına nazaran mecrûh
olabilir. Böyle cerh ve ta’dilin birleşme hallerinde bazılarınca esas prensip
cerhin takdîmi olması haysiyetiyle, ravi sika değil zayıf addedilir.

Ancak,
bu söz, önce de belirttiğimiz üzere, İmam Mâlik, Şâfiî, Buharî gibi
(rahimehümullah) müctehid âlimlerden, bu ilmin otoritelerinden vârid olmuş ise
ravi hakkında tevsik sayılmış, ravinin meçhul değil meşhur kabul edilmesi
gerektiği belirtilmiştir. Bu fikir Ebu’l-Hasen İbnu’l-Kattân’a ait ise de,
çoğunlukla benimsenmiş, İbnu Hacer’in de ifade ettiği üzere “sahih görüş” kabul
edilmiştir.

Üçüncü
bir görüşe göre, “Bana bir sika haber verdi” sigasıyla rivayet edilmiş olan
mübhem rivayet makbuldür, zira, zâhire temessük esastır. İlk üç nesli Resûlullah
(aleyhissalâtu vesselâm)’ın tezkiyesi sebebiyle bunlar (yani ravi) hakkında asl
olan adalettir. Cerh ise hilaf-ı asl’dır, sübûtu için delil lâzımdır, delil
olmadıkça zann ile asl’olan rücu edip cerh’e hükmedilemez. Ebu Hanîfe ve
Bağdâdî’nin bu kanaatte olduklarını az yukarıda belirtmiştik.[1]

5- Cehâlet-Cehaletu’r-ravi:

 

Şöhret’i
olmayan yâni “bilinmeyen, tanınmayan” ravinin sıfatıdır. İki çeşittir:

1- Cehâletu’l-ayn:
Bu,
ravinin zatının bilinmediğini ifade eder. Bu hal, bir raviden, sadece bir
kişinin hadis rivayet etmiş olmasıyla ortaya çıkar. Cehâletu’l-ayn sahibi raviye
mechûlü’l-ayn veya mechûlü’z-zât da denir. Böyle birinin rivayeti, fukaha ve
muhaddisînin ekseriyeti (cumhur) nazarında makbul değildir. Bunun cehâlet’ten
kurtulması iki suretle olur: Ya kendisinden hadîs rivayet eden râvi-i münferid
dışında sika biri tarafından ta’dîl edilmesi, yahud kendisinden münferid
rivayetle birlikte tezkiye de etmiş bulunan kimsenin, cerh ve ta’dîl’de
ehliyetli imamlardan biri olması.

2- Cehâletu’l-hal:
Ravi hakkında cerh ve ta’dîl vâki olmadı ise, onu bu yönleriyle tanımıyoruz
demektir. Bu duruma cehâletul-hal denir. Bir başka ifadeyle kendisinden iki veya
daha fazla kimse hadîs almış bile olsa sika mı, zayıf mı olduğuna dair râvi
hakkında açıklama gelmemiş olabilir. İşte bu durumdaki raviye meçhulü’l-hal veya
mestûr denir.

Cehâlet
kelimesinin örfi manası ile ıstılâhî manası birbirine karıştırılmamalıdır.
Istılahta “cehâlet”, şöhretin zıddıdır, “meçhul” de meşhur’un zıddıdır. “Meşhur”
yerine mârûf da kullanılır.

İbnu
Salâh, mestur tabiri ile meçhûlü’l-hal tâbiri arasında bir fark gözetmiş,
adâleti yalnız bâtınen meçhul olan’a “mestur”, adaleti zâhiren ve bâtınen meçhul
olana da “meçhûlü’l-hal” demiştir.

Adâlet-i
zahire, ravi hakkında cerh gelmemesiyle hasıl olur. Çünkü bazı âlimler, hakkında
cerh gelmeyen kimselerin adaletine hükmederek rivayetlerini kabul etmiştir.
Bağdadî ve Ebu Hanîfe’nin de bulunduğu bu gruba göre, kişinin adl sayılması için
hakkında cerh gelmemesi yeterlidir. Çünkü insanlar hakkında verilecek hükümde
beraat-ı zimmet asıl’dır kâidesi esastır. Aksi hükme sevkedecek delil olmadıkça
kişi salih kabul edilecektir. Hiç kimse gaybı bilmekle yani, ravi hakkında
rivayet edilmemiş olan cerh sebeplerini bilmekle mükellef değildir. Nitekim,
ayet-i kerîmede: “Tecessüs etmeyin” (Hucûrât: 49/12) emredilmiştir.
Ayrıca bâtındaki adâleti bilmek zordur, zâhirdeki ile iktifa olunur. Ravi
hakkında cerh yoksa hüsn-i zanla amel olunarak adalet-i zâhireye hükm olunur.”

Bu
telakki selef’e aittir. O devir insanları çoğunlukla adâlet sahibi kimselerdir
ve nebevî övgüye mazhardır. Müteahhir dönemde insanların ahvali değiştiği için,
bu prensip terkedilmiş, mestur olanların zayıf addedilmesi prensip kılınmıştır.
Nitekim Ebû Hanîfe (rahimehullah)’nin iki meşhur talebesi İmam Ebû Yusuf ile
İmam Muhammed bu prensipten ayrılırlar. Şu halde Tâbiîn ve adâlet-i
zahire’lerine göre hareket edilerek rivâyetleri makbûl addedilmiş, daha sonra
gelenlerden adâlet-i bâtına aranmıştır.[1]

Böyle
bir ravinin rivayeti mübhem adını alır. Kendisi mechul diye cerhedilir.

[2]

 

3- Fısk-Fısku’r-ravi:

 

Ravinin
söz ve fiillerinden küfrü gerektirmeyen bir kısım kötü davranışların sudûrudur.
Farzların terki, haramların irtikâbı gibi. Âlimler kebâirin işlenmesi ile
seğâirde ısrârı bir tutarak, küçük günahları ısrarla işleyenlere de “fâsık”
demiştir. Bu çeşit isyankârlığa fısk bil-ma’siye denir. Bir de küfre gitmemekle
birlikte, ehl-i sünnet’e uymayan iddialarda bulunmak söz konusudur, buna da
bid’at veya fısk-ı îtikâdî denir, bunu müteâkiben ayrıca açıklayacağız.

Kısacası
fısk, ravinin adâletini ciddî şekilde selbeden ağır cerhlerden birisidir.[1]

Böyle
bir ravinin rivayeti münker olarak değerlendirilir. Kendisi hakkında da
leyyinü’l-hadis (hıfz veya dindarlığı gevşek) denir.

[2]