Yıl: 2013

Fiilde belirtilen failin yani öznenin bilinip bilinmemesine göre fiiller ikiye ayrılır: 1- Malum fiil 2- Meçhul fiil.

Malum fiil: İşi yapanın, failin, yani öznenin bilindiği fiillerdir. Fiile, “Kim?” “Ne?” sorusunu sorduğumuzda cevap alabiliyorsak bu fiil malum fiildir.

Meçhul fiil: faili ve öznesi bilinmeyen fiile denir.

Mazi fiilin meçhul fiile döndürülmesi: Mazi-malum fiilin meçhulünü yapmak için ilk harf ötrelenir, orta harfi esrelenir ve sonu olduğu gibi bırakılır. Şimdi bazı mazi-malum fiilleri beraber meçhul yapalım:

ضَرَبَ  vurdu, dövdü;  ضُرِبَ  vuruldu, dövüldü. Gördüğünüz gibi,  ضَرَبَ  fiili meçhul yapılırken ilk harfi ötrelenmiş, orta harfi esrelenmiş ve sonu aynı bırakılmıştır.

Başka bir fiili meçhul yapalım:  كَتَبَ  yazdı;  كُتِبَ  yazıldı. Gördüğünüz gibi,  كَتَبَ  fiili meçhul yapılırken ilk harfi ötrelenmiş, orta harfi esrelenmiş ve sonu aynı bırakılmıştır.

Başka bir fiile bakalım:  شَرِبَ  içti;   شُرِبَ  içildi. Gördüğünüz gibi,  شَرِبَ  fiili meçhul yapılırken ilk harfi ötrelenmiş, orta harfi esrelenmiş ve sonu aynı bırakılmıştır.

Meçhul fiil cümlesinde fail olmadığı için malum fiilin mefulü fail yerine geçer. Arapçada buna “Failin vekili” manasında “Nâibul Fail” denilir. Failin son harekesi ötre olduğu gibi nâibul failin de son harakesi ötre okunur. Failin taşıdığı bütün özellikleri taşır.

Muzari fiilin meçhul fiile döndürülmesi: Muzari fiilin meçhulünü yapmak için önce baştaki müzaraat harfi ötrelenir. Sonra sondan bir önceki harf fethalanır. Sonu ise aynen bırakılır.

Mesela:  يَكْتُبُ   fiilini meçhul yapalım: İlk önce müzaraat harfi olan “ye”yi ötreleriz,  يُكْتُبُ  olur. Sonra, sondan bir önceki harfi fethalarız,  يُكْتَبُ  olur. Son harfi de aynen bırakırız. Demek, يَكْتُبُ  fiilinin meçhulü  يُكْتَبُ  şeklindedir.

Aksam-ı sebadaki fiillerin meçhulleri:

 Temel mezid babların meçhulleri:

Meful, failin yaptığı işten etkilenen kelime veya kelimelere denir. Meful sadece bir kelime olarak gelebileceği gibi birden fazla kelime olarak da gelebilir, cümle olarak da gelebilir.

Meful çeşitleri şöyledir: 1-  Mefulün bih 2- Mefulün mutlak 3- Mefulün lieclih 4- Mefulün fih 5-Mefulün meah. Şimdi sırayla bu mef’ul çeşitlerini tanıyalım.

1-MEFULÜN BİH: Failin yaptığı işten doğrudan etkilenen; olayın, üzerinde meydana geldiği ögedir. Eğer harf-i cersiz olarak gelirse mefulün bih sarih olur. Eğer harf-i cerli gelirse mefulün bih gayri sarih olur. Mefulün bih sarih “açık meful” demektir. Çünkü nasb alametini açıkça alır. Türkçedeki karşılığı düz tümleçtir. Mefulün bih gayr-i sarih ise “açık olmayan mefulün bih “anlamına gelir. Çünkü harf-i cerden dolayı açıkça nasb alametini alamaz. Mefulün bih alan fiil müteaddi fiildir. Mefulün bih almayan fiil ise lazım fiildir.

2-MEFULÜN MUTLAK: Fiil cümlesinin fiilinin mastarı olarak gelen meful çeşididir. Mefulün mutlak ya tekit yani kuvvetlendirme için gelir. Ya çeşit bildirmek için gelir. Ya da sayı bildirmek için gelir. Tekid durumundaki mefulün mutlak, fiil cümlesinin fiilinin mastarı olarak gelir ve müfred-nekre olur. Türkçede “muhakkak, gerçekten, çok, iyice, öyle…” anlamlarına gelir. Çeşit için kullanılan mefulün mutlakta fiilin mastarı ya bir isim tamlaması ya da sıfat tamlaması şeklinde gelir. Türkçeye “… gibi, şeklinde, tıpkı” diye tercüme edilir. Sayı bildirmek için kullanılan mefulün mutlakta fiilin mastarı  فَعْلَةٌ  vezninde gelir. Sayı bildirdiği için müsenna ya da cemi yapılabilir. Bir sayı ile birlikte gelebilir.

3- MEFULÜN LİECLİH: Fiil cümlesinde fiilin oluş sebebini bildirmek için gelen meful çeşididir. Başka bir ifadeyle, mefulün lieclih: “Niçin” sorusuna cevap veren meful çeşididir. Genellikle açık bir mastar olarak gelir.

4- MEFULÜN FİH: Yer ve zaman bildiren meful demektir. “Nerede?” ve “Ne zaman?” sorularına cevap verir. Zarflar, isim cümlesinde haber; fiil cümlesinde mefulün fih olurlar.

5- MEFULÜN MEAH: Beraberlik bildiren meful demektir. Failin mefulle birlikte hareket ettiğini, aynı şeyi yaptığını gösterir. Mefulün meahın başında vav ( وَ ) bulunur. Bu vav ( وَ ) atıf harfi olan vav değildir. Bu vav ( وَ ), “beraber” manasındaki  مَعَ   anlamına gelen bir vav ( وَ ) dır. Buna “vavü-l meiyye”denir. Ayrıca çoğu zaman mefulün meah ile fail aynı cinsten değildir.

Fiillerde irab denilince aklımıza muzari fiil gelmelidir. Çünkü mazi ve emir fiillerin sonu, başlarına gelen bir edattan veya herhangi bir sebepten dolayı değişmez. Muzari bir fiil, cem-i müennesleri hariç murabdırlar, yani sonları değişir. Bu değişim, başlarına gelen cezm edatları veya nasb edatlarından dolayıdır. Fiillerde irab alametleri; ref, nasb ve cezmdir.

Muzari fiilin ref alametleri:

Başlarında cezm edatı veya nasb edatı bulunmayan muzari fiil ref durumunda demektir. Muzari fiilin ref alametleri damme yani ötre ve “ef’âlü-l hamse” denilen beş fiilde “nun”un bulunmasıdır.

Ef’âlü-l hamse: Cem-i müennesler hariç, sonunda “nun” bulunan muzari fiil çekimleri demektir.

Muzari fiili cezm eden edatlar:

Muzari bir fiil, başına gelen cezm edatları ile cezm durumunda olur. Yani meczum olur. Muzari bir fiili cezm eden edatlar şunlardır:لَمْ ، لَمَّا ، لِ ، لاَ

Cezm alametleri şunlardır:

1- Sükûn, yani kelimenin sonunun cezimli olmasıdır.

2- Ef’âlü-l hamse denilen 5 fiilde, fiillerin sonundaki “nun”un düşmesidir.

3- Sonu illetli olan fiillerde illet harfinin düşmesidir.

Muzari fiili nasb eden edatlar:

Muzari bir fiil, başına gelen nasb edatlarından dolayı nasb edilir yani mensub olur. Muzari bir fiili nasb eden edatlar şunlardır: اَنْ ، لَنْ ، كَىْ ، إِذَنْ

Nasb alametleri şunlardır:

1- Fetha, yani kelimenin sonunun üstün olmasıdır.

2- Ef’âlü-l hamse denilen 5 fiilde, fiillerin sonundaki “nun”un düşmesidir.

Anlamca nâkıs fiiller birer fiil olmalarına rağmen tek başlarına anlamları eksik olduğu için bir cümleye ihtiyaç duyarlar. Bunlarla kurulan cümle birer isim cümlesidir. Başka bir deyişle, bu fiiller isim cümlesinin başına gelirler. İsim cümlesinin mübteda ögesini kendilerine isim yaparlar. Ve isim cümlesinin haber ögesini de kendilerine haber yaparlar. İnne ve benzerlerinin tam tersine olarak, nakıs fiiller isimlerini ref eder; haberlerini nasb ederler. Nâkıs fiillerden bir kısmı şunlardır:

İf’inlal babı, rubâi mücerred fiilin başına kesreli hemze ( اِ ) ve ikinci harfinden sonra sakin bir nun ( نْ ) ilavesiyle yapılır. Fiil böylece altı harfli “südâsi” olur. Örnek kelimelerde bu babı inceleyelim:

İf’inlal babının özelliğini öğrenelim:

İf’inlal babı, müteaddi fiili lazım fiile çevirir. Ancak eğer fiil aslında lazım fiil ise bu durumda yine lazım anlamı verir. Mesela:حَرْجَمَ الرَّاعِى اْلإِبِلَ   “Çoban develeri topladı.” manasındadır. حَرْجَمَ  fiilini İf’inlal babına sokarak اِحْرَنْجَمَ ذلِكَ اْلإِبِلُ    dediğimizde mana “Şu develer toplandı.” şeklinde olur.  Gördüğünüz gibi, İf’inlâl babı müteaddi fiili lazım fiile çevirmiştir.

Tefe’ul babı, sülasi fiilin başına fethalı bir “te” (تَ  ) getirilip orta harfinin şeddelenmesiyle yapılır. Böylece fiil beş harfe çıkar. Şimdi örnek fiillerde bu babı inceleyelim:

Tefe’ul babının özellikleri:

1- Tefe’ul babı müteaddi fiili lazım fiile çevirir. Mesela: كَسَرَ   “kırdı” manasında müteaddi bir fiildir. كَسَرَ الْوَلَدُ الزُّجَاجَ   “Çocuk camı kırdı.” manasındadır. كَسَرَ  fiilini tefe’ul  babına sokarak  تَكَسَّرَ  dediğimizde mana “kırıldı” olur ve müteaddi fiil lazım fiile çevrilmiş olur. تَكَسَّرَ الزُّجَاجُ   “Camı kırıldı.” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, tefe’ul babı ile müteaddi fiil lazım fiile çevrilmiştir.

2- Tefe’ul babı, fiile zorla olma ve zorla elde etme manasını verir. Mesela:  عَلِمَ   “bildi” manasındadır. Bu fiili tefe’ul babına sokarak تَعَلَّمَ   dediğimizde mana “öğrendi” olur. Bu fiilden şunu anlarız ki: İlim ve bilgi zorla elde edilen bir şeydir. İşte tefe’ul babı, fiile zorla olma ve zorla elde etme manasını vermiştir.

İnfial babı, mazi fiilin başına esreli hemze (اِ  ) ve sakin “nun”  (نْ  ) ilavesiyle yapılır. Şimdi örnek kelimelerde bu babı inceleyelim:

İnfiâl babının özelliği:

İnfiâl babı, müteaddi fiili lazım fiile çevirir. Mesela: كَسَرَ   “kırdı” manasındadır. كَسَرَ الْوَلَدُ الْغُصْنَ  dediğimizde mana: “Çocuk dalı kırdı”  şeklinde olur. Bu cümlede كَسَرَ  müteaddi fiil olup, الْغُصْنَ kelimesi mefulün bihtir.  كَسَرَ   fiilini İnfial babına sokarak  اِنْكَسَرَ  dediğimizde mana: “kırıldı” şeklinde olur.اِنْكَسَرَ الْغُصْنُ     “Dal kırıldı.” manasındadır. Bu cümlede اِنْكَسَرَ   fiili lazım bir fiildir. Gördüğünüz gibi, infial babı müteaddi fiili lazım fiile çevirmiştir…

İftiâl babı, mazi fiilin başına esreli hemze ( اِ ) ve birinci harfinden sonra “te”   (تَ  ) ilavesiyle yapılır. Şimdi örnek kelimelerde bu babı inceleyelim:

İftiâl babının özellikleri:

1- İftiâl babı müteaddi fiili lazım fiile çevirir. Mesela: جَمَعَ   “topladı” manasındadır. جَمَعَ الْمُعَلِّمُ  التَّلاَمِيذَ   dediğimizde mana “Öğretmen öğrencileri topladı.”  şeklinde olur. جَمَعَ   fiilini İftiâl babına sokarak  اِجْتَمَعَ  dediğimizde mana “toplandı” olur. اِجْتَمَعَ التَّلاَمِيذُ   “Öğrenciler toplandı.” manasındadır. Bu cümlede اِجْتَمَعَ   fiili lazım bir fiildir. Gördüğünüz gibi, iftial babı müteaddi fiili lazım fiile çevirmiştir.

2- İftiâl babı, failin gayretini gösterir. Mesela:  جَهَدَ   “çalıştı” manasındadır. Bu fiili İftial babına sokarak اِجْتَهَدَ   dersek, mana “Çokça çalıştı, çabaladı çalıştı” şeklinde olur ve failin gayretini gösterir.

Yine كَسَبَ   “kazandı” manasındadır. Bu fiili İftial babının sokarak  اِكْتَسَبَ   dersek, mana “çalışmakla kazandı” şeklinde olur ve yine failin gayretini gösterir. Buna göre: كَسَبْتُ الْمَالَ   “Malı kazandım.” manasında iken,   اِكْتَسَبْتُ الْمَالَ “Malı çalışmakla kazandım.” manasına gelir.

Mufâale babı, fiilin birinci harfinden sonra bir elif ilave etmek suretiyle olur. Fiil böylece dört harfli olur. Şimdi örnek kelimelerde bu babı inceleyelim:

Mufâale babının özelliği:

Mufâale babının en önemli özelliği, bir işin karşılıklı yapıldığını göstermesidir. Mufâale babında işdeşlik ve müşareket vardır

Mesela:  كَتَبَ   “yazdı” manasındadır. Bu fiili mufâale babına sokarak كَاتَبَ  dediğimizde mana “yazıştı” olur. Gördüğünüz gibi, mufâale babı bir işin karşılıklı yapıldığını göstermiştir…

Başka bir örnek: ضَرَبَ   “vurdu” manasındadır. Bu fiili mufâale babına sokarak ضَارَبَ   dediğimizde mana “vuruştu” olur.

Şu noktaya da dikkat etmeliyiz: Bazen sülâsi fiil mufâale babına girer ama müşareket bildirmez.

Mesela:  هَجَرَ   “hicret etti” manasındadır. Bu fiili mufâale babına sokarak  هَاجَرَ desek mana yine “hicret etti” şeklinde olur ve müşareket bildirmez. Demek, bazen sülâsi bir fiil mufâale babına girer ama müşareket bildirmez. Bu noktaya dikkat etmelisiniz.

Tef’il babı, sülasi fiillerde orta harfini şeddelemek suretiyle yapılır. Fiil böylece dört harfe çıkar. Şimdi örnek fiillerde bu babı inceleyelim:

Tef’il babının özellikleri:

1- Tef’il babı, lazım fiili müteaddi yapar. Mesela: نَظُفَ الْبَيْتُ   cümlesi “Ev temiz oldu.” manasındadır. نَظُفَ   fiilini tef’il babına sokarak:  نَظَّفْنَا الْبَيْتَ   dediğimizde ise mana “Evi temizledik.” şeklinde olur. Gördüğünüz gibi, lazım fiil tef’il babı ile müteaddi olmuştur.

2- Tef’il babı, müteaddi fiilin müteaddiliğini artırır. Mesela: عَلِمَ أَحْمَدُ الدَّرْسَ   dediğimizde mana “Ahmed dersi bildi.” şeklinde olur.   عَلِمَ  fiilini tef’il babına sokarak   عَلَّمَ الْمُعَلِّمُ أَحْمَدَ الدَّرْسَ  dediğimizde ise mana “Öğretmen Ahmed’e dersi öğretti.” şeklinde olur. Bu cümlede  أَحْمَدُ  kelimesi 1. mefulün bih;  الدَّرْسَ  kelimesi ise 2. mefulün bihtir. Gördüğünüz gibi,  عَلِمَ  fiili tef’il babına sokularak عَلَّمَ   olduğunda müteaddiliği artmış ve iki mefulün bih almıştır.

3- Tef’il babı, bir işin çok kuvvetli ve fazla yapıldığını ifade eder. Mesela:  مَزَقَ الْوَلَدُ الْجَرِيدَةَ  dediğimizde mana “Çocuk gazeteyi yırttı.” şeklinde olur.  مَزَقَ  fiilini Tef’il babına sokarak مَزَّقَ الْوَلَدُ الْجَرِيدَةَ    dediğimizde ise mana: “Çocuk gazeteyi parçaladı.” şeklinde olur. Gördüğünüz gibi, fiil tef’il babına sokularak مَزَّقَ   olduğunda bir işin çok kuvvetli bir şekilde yapıldığını ifade etmiştir.