Yıl: 2013

İsm-i alet: Eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.

Mesela: “Ütüledi” fiilinden türeyen “ütü” ism-i alettir. “Süpürdü” fiilinden türeyen “süpürge” ism-i alettir.  “Açtı” fiilinden türeyen “açacak” veya “anahtar” da ism-i alettir. Demek, ism-i alet, eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.

İsm-i alet için belirlenmiş üç vezin vardır. Ancak biz, istediğimiz fiili herhangi bir vezne sokarak ism-i alet yapamayız. Sadece gördüğümüzde tanırız. Dolayısıyla ism-i alet için belirli kalıplar olmasına rağmen semâidirler. İsm-i alet müteaddi fiilden yapılır ve şu vezinler kullanılır:

1. Vezin:   مِفْعَالٌveznidir. Mesela:  فَتَحَ “Açtı” manasındadır.   مِفْتَاحٌise “Açacak, anahtar” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.

Yine  حَرَثَ “Sürdü” manasındadır.   مِحْرَاثٌ  ise “Saban” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.

2. Vezin:   مِفْعَلٌ veznidir. Mesela:   غَزَلَ“Yün eğirdi” manasındadır.   مِغْزَلٌ ise “Yün eğirme aleti” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

بَرَدَ “Törpüledi” manasındadır.   مِبْرَدٌ  ise “Törpü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

Bir örnek daha verelim:  قَصَّ “Kesti” manasındadır.   مِقَصٌّ ise “Makas” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i aletمِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

3. Vezin:   مِفْعَلَةٌveznidir. Mesela:   كَنَسَ“Süpürdü” manasındadır.   مَكْنَسَةٌ ise “Süpürge” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

سَطَرَ “Çizdi” manasındadır.    مِسْطَرَةٌ ise “Cetvel” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

كَوَى “Ütüledi” manasındadır.  مِكْوَاتٌ   ise “Ütü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

Ayrıca bu üç vezinden birine girmeyip, ism-i alet olan isimler de vardır. Mesela:  فَأْسٌ “Balta” ;  ثَلاَّجَةٌ “Buzdolabı” ; قَلَمٌ   “Kalem” ; اِبْرَةٌ  “İğne” ; غَسَّالَةٌ   “Çamaşır makinesi” gibi isimler üç vezinden birine girmeyip ism-i alet olan isimlerdendir.

İsm-i mensub: Herhangi bir yere, herhangi bir mesleğe veya bir dine ait olmayı gösteren isimlerdir. Türkçede “İstanbullu, Mısırlı, köylü, Musevi, ayakkabıcı” gibi anlamlara gelir. İsm-i mensub, ismin sonuna “şeddeli ye” getirilmesi ve önceki harfin harekesinin esre yapılmasıyla elde edilir. Örnekler:

مِصْرِىٌّ	مِصْرٌ	اِسْتَانْبُولِىٌّ	اِسْتَانْبُولٌ
Mısırlı	Mısır	İstanbullu	İstanbul

Şu kaideye de dikkat edelim: Sonunda (  ة ) olan isimler ismi mensub olduğunda (  ة ) kalkar.

مَكِّىٌّ	مَكَّةُ	مَدَنِىٌّ	اَلْمَدِينَةُ
Mekkeli	Mekke	Şehirli	Şehir

Sıfat-ı müşebbehe: Özellik bildiren, fiillerden türeyen ve az ya da çok devamlılık bildiren isim cinsinden sıfatlardır. Sıfat-ı müşebbehe ism-i faile benzer; ancak arada bazı farklar vardır.

1. Fark: İsm-i failler kısa süreli, sıfat-ı müşebbeheler ise uzun sürelidir.

2. Fark: İsm-i failler genellikle müteaddi fiilden, sıfat-ı müşebbeheler ise lazım fiilden yapılır.

Sıfat-ı müşebbehenin en büyük özelliği; güzellik, renk, şekil ve kusur bildirmesidir. Sıfat-ı müşebbehenin en çok kullanılan vezinleri şunlardır:

1- Renklerde ve Kusurlardaأَفْعَلُ  vezni kullanılır. Bu veznin müennesi  فَعْلاَءُ  şeklindedir.

2- İç duyguyu göstermede فَعْلاَنُ  vezni kullanılır. Bu veznin müennesi  فَعْلَى  şeklindedir.

3- Şekil ve güzellik bildirmede فَعِيلٌ  vezni kullanılır. Bu veznin müennesi  فَعِيلَةٌ  şeklindedir.

İsm-i tafdil: Ortak bir sıfatta, iki şeyi veya iki kimseyi karşılaştırmak ya da birinin diğerlerinden ortak bir sıfatta daha üstün olduğunu göstermek için fiilden türetilmiş isimlerdir. Türkçede, “Daha büyük, en büyük; daha güzel, en güzel” şeklinde anlatılan ifadelerin karşılığıdır.

İsmi tafdil müzekker ve müenneste aynıdır. Sülasi fiilden ( أَفْعَلُ ) vezninde gelir. Örnekler:

أَجْمَلُُ	أَصْغَرُ	صَغُرَ	أَكْبَرُ	كَبُرَ
Daha güzel	Daha küçük	Küçük oldu	Daha büyük	Büyük oldu

İsm-i tafdili yapılacak olan fiil sülasi değilse, o zaman şu yol takip edilir:

1- Önce fiilin mastarı müfred-mensub olarak alınır.

2- Sonra başına tercümeye uygun bir sülasi fiilin ism-i tafdili getirilir. Genellikle bu ismi tafdiller:

“Daha çok” manasındaki  أَكْثَرُ ; “Daha şiddetli” manasındaki  أَشَدُّ ; “Daha az” manasındaki    أَقَلُّ olur. Mesela:

“Çalıştı” manasındaki   اِجْتَهَدَ  fiilinin ism-i tafdilini yapalım: İlk önce fiilin masdarını müfred-mensub olarak alırız.  اِجْتَهَدَ  fiili, iftial babından olup müfred-masdarı  اِجْتِهَادً  şeklindedir. Daha sonra kelimenin başına  أَكْثَرُ ism-i tafdilini getirerek    أَكْثَرُ اِجْتِهَادًا  deriz. Mana: “Daha çalışkan” şeklinde olur.

Mübalaga-i ism-i fail: Bir varlıkta bir özelliğin çok fazla bulunduğunu ve bir kimsenin bir şeyi çok fazla yaptığını gösteren isimlerdir. Bu isimler sülasi fiilden türetilirler ve özel vezinleri vardır. Bu vezinler semâidirler. Yani biz istediğimiz fiili herhangi bir vezne sokarak mübalaga-i ismi fail yapamayız. Ayrıca müennes ve müzekker için ayrı sigaları yoktur. Sonlarına ta-i te’nis getirilerek müennes yapılabilirler.

Mübalaga-i ism-i failin vezinleri: Mübalaga-i ism-i failin 11 vezni vardır. Şimdi sırasıyla bu vezinleri öğrenelim:

1. vezin: ( فَعَّالٌ ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

كَذَّابٌ	وَهَّابٌ	تَوَّابٌ
Çok yalancı	Çok veren, çok bağışlayan	Tövbeleri çok kabul eden

2. vezin: ( فَعَّالَةٌ ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

سَيَّارَةٌ	فَهَّامَةٌ	عَلاَّمَةٌ
Çok gezen, çok dolaşan	Çok anlayışlı	Çok bilen

3. vezin: ( فَعُولٌ ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

غَيُورٌ	طَهُورٌ	جَسُورٌ
Çok kıskanç	Çok temizleyici	Çok cesur

4. vezin: ( فَعِيلٌ ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

سَمِيعٌ	رَحِيمٌ	عَلِيمٌ
Çok iyi işiten	Çok acıyan	Çok bilen

5. vezin: (فَاعُولٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

سَاكُوتٌ	فَارُوقٌ
Çok susan	Çok ayırıcı

6. vezin: (فِعِّيلٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

فِسِّيقٌ	ظِلِّيمٌ	صِدِّيقٌ
Çok fasık	Çok zalim	Çok dürüst

7. vezin: ( فُعَالٌ ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

كُبَارٌ	شُجَاعٌ	ضُخَامٌ
Çok büyük	Çok cesur	Çok şişman

8. vezin: (فُعَلَةٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

نُوَمَةٌ	لُمَزَةٌ	هُمَزَةٌ
Çok uyuyan	Çok kınayan	Çok alay eden

9. vezin: (مِفْعَالٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

مِضْيَاعٌ	مِتْلاَفٌ	مِقْدَامٌ
Çok yayıp saçan	Çok müsrif, savurgan	Çok atılgan

10. vezin: (مِفْعِيلٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

مِعْطِيرٌ	مِنْطِيقٌ	مِسْكِينٌ
Güzel kokuyla çok kokulanan	Çok güzel konuşan	Çok fakir

11. vezin: (تِفْعَالٌ  ) veznidir. Bu vezne şu örnekleri verebiliriz:

تِكْلاَمٌ	تِبْيَانٌ
Çok söz söyleyen	Çok açıklayan

İsm- i zaman: Fiilin yapıldığı zamanı bildirir.

İsm-i mekân: Fiilin yapıldığı yeri bildirir.

Hem ism-i zaman hem de ism-i mekân fiilden türer. Sülâsi fiillerin ism-i zaman ve ism-i mekânları için iki vezin vardır:

1. vezin: ( مَفْعَلٌ ) veznidir. Sülâsi fiilin muzarisinde aynel fiil fethalı ya da dammeli olursa bu vezin kullanılır. Örnekler:

مَلْعَبٌ	يَلْعَبُ	لَعِبَ
Oyun zamanı, oyun yeri	Oynuyor, oynar	Oynadı
مَخْرَجٌ	يَخْرُجُ	خَرَجَ
Çıkış zamanı, çıkış yeri	Çıkar, çıkıyor	Çıktı

2. vezin: (مَفْعِلٌ  ) veznidir. Sülâsi fiilin muzarisinde aynel fiil kesreli olursa bu vezin kullanılır. Örnekler:

مَجْلِسٌ	يَجْلِسُ	جَلَسَ
Oturma zamanı, oturma yeri	Oturuyor, oturur	Oturdu
مَوْصِلٌ	يَصِلُ	وَصَلَ
Ulaşma zamanı, ulaşma yeri	Ulaşır, ulaşıyor	Ulaştı

Rubâi mücerred ve mezid fiillerin ism-i zaman ve mekânları:

Rubâi mücerred ve mezid fiillerde ism-i zaman ve ism-i mekân, fiilin ism-i mefulüyle aynıdır. Örnekler:

İSM-İ ZAMAN VE MEKÂN	İSM-İ MEF’UL	MUZARİ	FİİL
مُكْرَمٌ	مُكْرَمٌ	يُكْرِمُ	أَكْرَمَ
İkram zamanı, ikram yeri	İkram edilmiş	İkram eder	İkram etti
مُسْتَخْرَجٌ	مُسْتَخْرَجٌ	يَسْتَخْرِجُ	اِسْتَخْرَجَ
Çıkartma zamanı, çıkartma yeri	Çıkartılmış	Çıkartıyor	Çıkardı

NOT: İsm-i meful ile ismi zaman ve mekânın karıştırılmaması için ism-i zamanın ve mekânın sonuna genelde bir (فِيهِ  ) takısı eklenir. Mesela: مُكْرَمٌ فِيهِ   denilir. Kelimenin sonundaki (فِيهِ  ) takısıyla bu kelimenin ism-i me’ul değil; ism-i zaman ve mekân olduğu anlaşılır.

İsm-i meful, fiilden türeyen ve yapılan işi gösteren isim cinsi kelimelere denir. İsm-i meful, müteaddi fiillerden yapılır. Türetilme şekilleri bakımından iki grupta ele alınabilir.

1- Sülâsi mücerred fiillerden ism-i mef’ul türetme

2- Rubâi mücerred ve mezid fiillerden ism-i mef’ul türetme.

Sülâsi fiillerden ism-i mef’ul türetme için kullanılan kalıp (مَفْعُولٌ  ) kalıbıdır. Örnekler:

مَكْتُوبٌ	كَتَبَ
Yazılmış, yazılan	Yazdı
مَكْسُورٌ	كَسَرَ
Kırılmış, kırılan	Kırdı
مَنْصُورٌ	نَصَرَ
Yardım edilmiş, yardım edilen	Yardım etti
مَقْتُولٌ	قَتَلَ
Öldürülmüş	Öldürdü

Rubâi mücerred ve mezid fiillerden ism-i meful türetmek için şu yöntem izlenir: Öncelikle fiil mazi formdan muzari-meçhul forma aktarılır. Daha sonra muzari fiilin başındaki muzaraat harfi olan “ye” çıkarılarak yerine ötreli bir “mim” ilave edilir. Bu şekilde o fiilin ism-i mef’ulü elde edilir. Yeni oluşan sözcük artık bir fiil değil isim olduğu için de kelimenin sonu tenvinlenir. Örnekler:

İSM-İ MEF’UL	MUZARİ-MEÇHUL	MAZİ	BAB
مُرْسَلٌ Gönderilen	يُرْسَلُ	اَرْسَلَ	اِفْعَالٌ
مُقَدَّمٌ Sunulan, öne geçirilen	يُقَدَّمُ	قَدَّمَ	تَفْعِيلٌ
مُشَاهَدٌ Görülen	يُشَاهَدُ	شَاهَدَ	مُفَاعَلَةٌ
مُتَخَرَّجٌ Çıkılan	يُتَخَرَّجُ	تَخَرَّجَ	تَفَعُّلٌ
مُسْتَعْمَلٌ Kullanılmış	يُسْتَعْمَلُ	اِسْتَعْمَلَ	اِسْتِفْعَالٌ
مُدَحْرَجٌ Yuvarlanmış	يُدَحْرَجُ	دَحْرَجَ	فَعْلَلَةٌ

İsm-i fail: Fiilden türeyen ve işi yapanı gösteren isim cinsinden kelimelerdir. Sülasi mücerred fiilin ism-i faili (فَاعِلٌ  )  vezninde gelir. Mesela:

كَتَبَ   “Yazdı” manasındadır. Bu fiilin ism-i faili كَاتِبٌ  şeklindedir ve “yazan” manasındadır. Gördüğünüz gibi ism-i fail (فَاعِلٌ  )  vezninde gelmiştir.

ضَرَبَ  “Dövdü” manasındadır. Bu fiilin ism-i faili ضَارِبٌ   şeklindedir ve “döven” manasındadır.

نَصَرَ  “Yardım etti” manasındadır. Bu fiilin ism-i faili نَاصِرٌ   şeklindedir ve manası “yardım eden” manasındadır.

فَتَحَ  “Açtı” manasındadır. Bu fiilin ism-i faili فَاتِحٌ    şeklindedir ve “açan” manasındadır.

Rubai mücerred ve diğer mezid fiillerin ism-i faili, muzarisi esas alınarak yapılır. Şöyle ki: İlk önce muzari fiilin malumunun muzaraat harfi atılır. Sonra başa ötreli bir “mim” getirilir. Eğer orta harfi esre değilse esrelenir ve sonu tenvinlenir. Mesela:

عَلَّمَ fiilinin muzarisi  يُعَلِّمُ   şeklindedir. İlk önce baştaki muzaraat harfini atarız, عَلِّمُ  olur. Sonra ötreli mim getiririz, مُعَلِّمُ   olur. Demek,  عَلَّمَ  fiilinin ism-i faili  مُعَلِّمٌ   şeklindedir.

İsimler, herhangi bir fiilden ya da isimden türeyip türememesine göre iki çeşittir. 1- Müştak isim 2- Camid isim.

Camid isim: Herhangi bir isimden ya da fiilden türememiş, doğrudan varlıklara ad olarak konulmuş olan isimlere denir. Mesela: “Deniz” manasındaki  بَحْرٌ ; “Kapı” manasındaki  بَابٌ ; “Adam” manasındaki  رَجُلٌ gibi isimler camid isimlerdir. Zira bu isimler, herhangi bir isimden ya da fiilden türememiş, doğrudan varlıklara ad olarak konulmuş olan isimlerdir.

Müştak isim: Herhangi bir fiil ya da isimden türemiş olan isimlere denir. Mesela:

طَالِبٌ   “Öğrenci” demektir. Bu isim, “istedi” manasındaki  طَلَبَ  fiilinden türemiştir. Dolayısıyla طَالِبٌ   müştak bir isimdir.

مَكْتَبٌ  “Büro” demektir. Bu isim, “yazdı” manasındaki  كَتَبَ  fiilinden türemiştir. Dolayısıyla مَكْتَبٌ  müştak bir isimdir.

مَفْتُوحٌ   “Açık” demektir. Bu isim, “açtı” manasındaki فَتَحَ   fiilinden türemiştir. Dolayısıyla مَفْتُوحٌ  müştak bir isimdir.

Lazım fiil: Mefulün bih sarihe ihtiyaç duymayan, yapılan işin failde kaldığı fiillerdir. Yani geçişsiz fiildir. Başka bir ifadeyle lazım fiil: Türkçede nesne almayan fiil demektir. Mesela:  حَضَرَ التَّلاَمِيذُ  “Öğrenciler geldi.” manasındadır. Bu cümledeki  حَضَرَ  fiili lazım bir fiildir. Cümle, bir fiil ve failden meydana gelmiştir. Anlam bu ikisi ile tamamdır. Mefulün bihe ihtiyaç yoktur. Duyan kişinin aklına cümle ile ilgili başka bir soru gelmez. O halde حَضَرَ  fiili lazım bir fiildir..

Müteaddi fiil: Mefulün bih sarihe ihtiyaç duyan, yapılan işin mefule geçtiği fiillerdir. Yani geçişli fiildir. “Neyi?” ve “Kimi?” sorularına cevap verir. Başka bir ifadeyle müteaddi fiil: Türkçede nesne alan fiil demektir. Mesela:  شَرِبَ الطِّفْلُ الْمَاءَ  “Çocuk suyu içti.” manasındadır. Bu cümledeki  شَرِبَ  fiili müteaddi bir fiildir. Şöyle ki:  شَرِبَ الطِّفْلُ الْمَاءَ  cümlesinden  الْمَاءَ  kelimesini kaldırdığımızda cümlede bir eksiklik meydana gelir.  شَرِبَ الطِّفْلُ  “Çocuk içti.” denildiğinde, “Çocuk neyi içti?” sorusu aklımıza gelir. Bu sebeple  شَرِبَ  fiili mefulün bih sarihe ihtiyaç duyduğu için müteaddi bir fiil olmuş olur.