ARAPÇADA Fiillerin İrabı Muzari ve Emir- Açıköğretim İlahiyat Arapça Dersleri
“İrab Yönünden İsimler” konusunda gördüğümüz üzere cümle içerisindeki konumlarına göre sonlarında hareke ve harf değişikliği meydana gelen kelimelere “murab”, bu tür değişikliklere uğramayan kelimelere ise “mebnî” denilmekteydi. Fiiller de isimler gibi murab ve mebnî olarak ikiye ayrılır. Ancak isimlerle fiillerin irâb durumları tümüyle aynı değildir. Zira irâbın ref ve nasb hali isim ve fiillerde ortak iken, cer hali sadece isimlerde, cezm hali ise sadece fiillerde görülmektedir.
Fiillerden murab olan sadece muzâri fiildir. Ancak muzâri fiilin cemi müennes siygaları murab değil mebnîdir. Bu durumda çeşitli amillerin etkisiyle cemi müennes siygaları hariç muzâri fiilin sonunda hareke değişikliği veya harf düşmesi meydana gelir. Örneğin “ يَكْتُبُ ” fiili, başına لَمْ harfi geldiğinde “ أَنْ ,”لَمْ يَكْتُبْ harfi geldiğinde ise “ أَنْ يَكْتُبَ ” olur. Aynı edatlar tesniye ve cemi siygaları olan يَكْتُبَانِ ve يَكْتُبُونَ fiillerinin başına geldiğinde sonlarındaki nunlar düşerek لَمْ يَكْتُبَا ve لمَْ يَكْتُبُوا , أَنْ يَكْتُبَا ve أَنْ يَكْتُبُوا şeklinde değişirler.
Sonunda illet harfi bulunan “ يَرْمِي ” fiilinin başına لَمْ harfi geldiğinde, illet harfi hazfedilerek “ أَنْ ,”لَمْ يَرْمِ harfi geldiğinde “ أَنْ يَرْمِيَ ” olur. Mâzi ve emir fiilleri mebnîdir, sonlarında hiçbir hareke ve harf değişikliği meydana gelmez. Örneğin; “ ذَهَبَ عَلِيٌّ إِلَى بَيْتِهِ بَعْدَ أَنْ خَرَجَ مِنَ المَدْرَسَةِ ” cümlesinde خَرَجَ fiilinin başına gelen أَنْ onda hiçbir değişiklik yapmamıştır. Yine “ وَأَوْحَيْنَا إِلَى
مُوسَى إِذْ اِسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنْ اِضْرِبْ بِعَصَاكَ الحَْجَرَ ” ayetinde başına أَنْ harfi gelen اِضْرِبْ emir fiilinde değişiklik olmamıştır.
Bir de emir kipi kategorisinde değerlendirilen nehiy kipleri vardır. Hem emir hem de nehiy kipi muzâri fiilden elde edilmelerine rağmen mebnîdirler.
Dilbilgisi Fiillerde İrab
Sahih Fiillerin Çekimleri ünitesinde mâzi, muzâri ve emir fiil çekimlerini görmüştük. Bu ünitede fiillerde irâb konusunu ele alacağız. Hangi fiillerin murab, hangilerinin mebnî olduğunu, murab olan fiillerin ref, nasb ve cezm alametlerini, mebnî olan fiillerin ise ne şekilde mebnî olduğunu inceleyeceğiz. Ayrıca fiillere bitişen muzmer (zamir) fâillerin neler olduğunu çeşitli örneklerle işleyeceğiz.
Fiiller zaman açısından mâzi (geçmiş), muzâri (şimdiki ve geniş) ve emir (istek) olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. Mâzi ve emir fiilleri mebnî, muzâri fiil ise murabdır. Mâzi Fiil: Bir eylem veya olayın geçmiş zamanda meydana geldiğini bildiren fiil türüdür. Sahih veya illetli olsun mâzi fiil tüm siygalarıyla mebnîdir.
Mâzi Fiilin İrâbı: Mâzi fiiller mebnîdir, son harekeleri değişmez. Mebnî fiiller tahlil edilirken fiilin sonunda değişmeyen hareke veya harf üzere mebnî olduğu belirtilir. Bu durum aşağıdaki tabloların açıklamalarında görülecektir. Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan mâzi fiil çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, mebnîlik durumu da
rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْعُ (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | yaptı : فَعَلَ |
| فَعَلُوا (و) 2 | فَعَلاَ (ا) 1 | فَعَلَ (هُوَ) 1 | Gâib / الْغَائِبُ |
| فَعَلْنَ (نَ) 3 | فَعَلَتَا (تَا) 1 | فَعَلَتْ (هِيَ) 1 | Gâibe / الْغَائِبَةُ |
| فَعَلْتُمْ (تُمْ) 3 | فَعَلْتُمَا (تمَُا) 3 | فَعَلْتَ (تَ) 3 | Muhâtab / الْمُخَاطَبُ |
| فَعَلْتُنَّ (تُنَّ) 3 | فَعَلْتُمَا (تمَُا) 3 | فَعَلْتِ (تِ) 3 | Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ |
| فَعَلْنَا (نَا) 3 | فَعَلْتُ (تُ) 3 | Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ | |
(1) rakamı ile gösterilen dört siyga fetha üzere mebnîdir.
(2) rakamı ile gösterilen bir siyga zamme üzere mebnîdir.
(3) rakamı ile gösterilen dokuz siyga sükûn üzere mebnîdir.
Aşağıdaki cümlelerde geçen sahih mâzi fiilleri inceleyiniz.
Dün ne yaptın? ؟ مَاذَا فَعَلْتَ أَمْسِ Ali bir mektup yazdı. . كَتَبَ عَلِيٌّ رِسَالَةً كَتَبَ fetha üzere mebnî mâzi fiildir. عَلِيٌّ zamme ile merfu açık (zâhiri) fâildir.
فَعَلْتَ sükûn üzere mebnî mâzi fiildir. Merfu muttasıl zamir olan تَ fâildir. Ali ve Halid çarşıya gittiler. . خَالِدٌ وعَلِيٌّ ذَهَبَا إِلَى السُّوقِ ذَهَبَا fetha üzere mebnî mâzi fiildir. Merfu muttasıl zamir olan tesniye elifi ا) ) fâildir. Fiil ve fâilden oluşan ذَهَبَا cümlesi, خَالِدٌ وعَلِيٌّ mübtedasının haberdir.
Öğrenciler okula gittiler. . الطُّلاَّبُ ذَهَبُوا إلَى المدَْرَسَةِ ذَهَبُوا zamme üzere mebnî mâzi fiildir. Merfu muttasıl zamir olan cemi vâvı ( و) fâildir. Fiil ve fâilden oluşan ذَهَبُوا cümlesi الطُّلاَّبُ mübtadasının haberidir.
Kızlar bahçede oynadılar. . البَنَاتُ لَعِبْنَ فِي الحَدِيقَةِ لَعِبْنَ sükûn üzere mebnî mâzi fiil. Merfu zamir olan nûn u nisve ( نَ) fâildir.
Muzâri Fiil: Bir eylemin şimdiki veya geniş zamanda yapılmakta olduğunu veya gelecek zamanda yapılacağını ifade eden fiil türüdür. Muzâri Fiilin İrâbı: Muzâri fiiller murabdır. Ancak muzâri fiilin iki siygası mebnîdir, yapısı değişmez. Bu iki siyga يَفْعَلْنَ – تَفْعَلْنَ siygalarıdır.
Mebnî oldukları için bu iki siyganın irâbı mahallen olur. Başında nasb veya cezm eden amillerden biri bulunmayan muzâri fiil merfudur. Nasb ve cezm edatlarından önemli olanlara, “Fiili Muzârinin Nasb Hali” ve “Fiili Muzârinin Cezm Hali” konularında değinilecektir.
Son Harfi Sahih Olan Muzâri Fiilin Ref Hali
Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan merfu muzâri fiil çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, irâb durumu da rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْعُ (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | |
| يَفْعَلُونَ (و) 2 | يَفْعَلاَنِ (ا) 2 | يَفْعَلُ (هُوَ) 1 | Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril |
| يَفْعَلْنَ (نَ) 3 | تَفْعَلاَنِ (ا) 2 | تَفْعَلُ (هِيَ) 1 | Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil |
| تَفْعَلُونَ (و) 2 | تَفْعَلاَنِ (ا) 2 | تَفْعَلُ (أَنْتَ) 1 | Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril |
| تَفْعَلْنَ (نَ) 3 | تَفْعَلاَنِ (ا) 2 | تَفْعَلِينَ (ي) 2 | Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil |
| نَفْعَلُ (نَحْنُ) 1 | أَفْعَلُ (أَنَا) 1 | Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ I. Şahıs Eril/Dişil | |
(1) rakamı ile gösterilen beş siyga zamme ile merfudur.
(2) rakamı ile gösterilen yedi siyga nunların sabit kalmasıyla merfudur. Sonlarında nun bulunan bu siygaların sayısı yedi olmasına rağmen, üç tanesi ortak siyga olduğu için ( تَفْعَلاَنِ ) bunlara kısaca beş fiil anlamında “efâl i hamse” denilmektedir. Efâli hamsenin ref durumu nunların sabit kalması, nasb ve cer durumu ise nunların hazfedilmesi (düşürülmesi) ile olur.
(3) rakamı ile gösterilen iki siyga sükûn üzere mebnîdir. Mebnî kelimelerin irabı mahalli olduğundan, bu iki siyga mahallen merfudur.
Aşağıdaki cümlelerde geçen merfu muzâri fiilleri inceleyiniz.
Ayşe ve Fatma ağacın altında oturuyorlar. . عَائِشَةُ وَفَاطِمَةُ تَجْلِسَانِ تَحْتَ الشَّجَرَةِ تَجْلِسَانِ nun harfinin sabit kalmasıyla merfu muzâri bir fiildir. Merfu muttasıl zamir olan tesniye elifi ( ا) fâildir.
Zeynep! Ne yapıyorsun? ؟ يَا زَيْنَبُ مَاذَا تَفْعَلِينَ تَفْعَلِينَ nun harfinin sabit kalmasıyla merfu muzâri bir fiildir. Merfu muttasıl zamir olan muhâtaba yâsı ( ي) fâildir.
O bayanlar çarşıya gidiyorlar. . هُنَّ يَذْهَبْنَ إِلَى السُّوقِ يَذْهَبْنَ mebnî olduğu için mahallen merfudur, irâb alameti aranmaz. Merfu muttasıl zamir olan nûnu nisve ( نَ) fâildir. Ahmet bir kitap okuyor. . أَحمَْدُ يَقْرَأُ كِتَابًا يَقْرَأُ zamme ile merfu muzâri bir fiildir. Müstetir zamir olan هُوَ fâildir.
Son Harfi Sahih Olan Muzâri Fiilin Nasb Hali Muzâri fiili nasb eden edatların önemlileri şunlardır: أَنْ، لَنْ، كَيْ أَنْ : Muzâriyi nasbeder, manasını masdara çevirir. Çıkmak istiyorum أُرِيدُ أَنْ أَخْرُجَ
Fakirlere yardım etmemiz gerekir يَجِبُ أَنْ نُسَاعِدَ الفُقَرَاءَ لَنْ : Muzâri fiilin manasını gelecek zamana çevirir ve olumsuz yapar. Başında ( لَنْ ) bulunan muzâri fiil siygasına tekidi nefyi istikbal (gelecek zamanın vurgulu olumsuzu) adı verilir.
Çarşıya gitmeyeceğim لَنْ أَذْهَبَ إِلَى السُّوقِ / Tembel başaramaz لَنْ يَنْجَحَ الكَسْلاَنُ كَيْ : Sebep bildirir. Başarmak için çok çalışırım أَجْتَهِدُ كَثِيرًا كَيْ أَنْجَحَ Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan mansûb muzâri fiil çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, irâb durumu da rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْع (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | |
| أَنْ يَفْعَلُوا (و) 2 | أَنْ يَفْعَلاَ (ا) 2 | أَنْ يَفْعَلَ (هُوَ) 1 | Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril |
| أَنْ يَفْعَلْنَ (نَ) 3 | أَنْ تَفْعَلاَ (ا) 2 | أَنْ تَفْعَلَ (هِيَ) 1 | Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil |
| أَنْ تَفْعَلُوا (و) 2 | أَنْ تَفْعَلاَ (ا) 2 | أَنْ تَفْعَلَ (أَنْتَ) 1 | Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril |
| أَنْ تَفْعَلْنَ (نَ) 3 | أَنْ تَفْعَلاَ (ا) 2 | أَنْ تَفْعَلِي (ي) 2 | Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil |
| أَنْ نَفْعَلَ (نَحْنُ) 1 | أَنْ أَفْعَلَ (أَنَا) 1 | Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ I. Şahıs Eril/Dişil | |
(1) rakamı ile gösterilen beş siyga fetha ile mansûbtur.
(2) rakamı ile gösterilen yedi siyga nunların hazfedilmesi ile mansûbtur. Bu siygalara “ef’âli hamse” denildiği, bunların ref durumunun nunların sabit kalması, nasb ve cer durumlarının ise nunların hazfedilmesi ile olduğu unutulmamalıdır.
(3) rakamı ile gösterilen iki siyga sükûn üzere mebnîdir. Mebnî kelimelerin irâbı mahalli olduğundan, bu iki siyga mahallen mansûbtur.
Aşağıdaki cümlelerde geçen mansûb muzâri fiilleri inceleyiniz.
Öğrenciler sınavlarda başarılı olmak istiyorlar. الطُّلاَّبُ يُرِيدُونَ أَنْ يَنْجَحُوا في الاِمْتِحَانَاتِ أَنْ يَنْجَحُوا nun harfinin hazfedilmesiyle mansûb muzâri fiil, أَنْ nasb ve mastar harfidir. Merfu muttasıl zamir olan cemi vâvı ( و) fâildir.
Kadınlar çarşıya gitmek istiyorlar. . النِّسَاءُ يُرِدْنَ أَنْ يَذْهَبْنَ إِلَى السُّوقِ أَنْ يَذْهَبْنَ mahallen mansûb sükûn üzerine mebnî muzâri fiil, أَنْ nasb ve mastar harfidir. Merfu muttasıl zamir olan nûnu nisve ( نَ) fâildir.
Bir mektup yazmak istiyorum. . أُرِيدُ أَنْ أَكْتُبَ رِسَالَةً أَنْ أَكْتُبَ fetha ile mansûb muzâri fiil, أَنْ nasb ve mastar harfidir. Muzâri fiilin altında müstetir (gizli) zamir olan أَنَا fâildir.
Son Harfi Sahih Olan Muzâri Fiilin Cezm Hali
Muzârinin başına cezm eden edatlar geldiğinde muzâri fiili cezm ederiz. Bir muzâri fiili cezm eden edatlar şunlardır: (nehiy lâsı) لاَ, (emir lâmı) لِ, لَمْ، لَمَّا لَمْ: Muzâri fiili cezm ederek manasını olumsuz maziye çevirir.
Ali ödevini yazmadı. لمَْ يَكْتُبْ عَلِيٌّ وَاجَبَهُ /Doğurmamış, doğmamıştır لمَْ يَلِدْ وَلمَْ يُولَدْ لَمَّا : Muzâri fiili cezm ederek manasını olumsuz maziye çevirir. Bir işin konuşulma anına kadar olmadığını, daha sonra olabileceği ihtimalini ifade eder. Olumsuzluğa “henüz” anlamı katar.
Ali ödevini henüz yazmadı. لَمَّا يَكْتُبْ عَلِيٌّ وَاجَبَهُ / henüz dönmedi لَمَّا يَرْجِعْ لِ: “Lâmul emr” olarak adlandırılan bu lâm üçüncü şahıslara emir için kullanılır. Örnek: yazsın لِيَكْتُبْ / gitsin لِيَذْهَبْ
لاَ: “lâı nâhiye” denilen bu lâ, üçüncü ve ikinci şahıslara bir şeyi yapmayı yasaklamak için kullanılır.
Gitmesin لاَ يَذْهَبْ / oturma لاَ تَجْلِسْ Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan meczûm muzâri fiil çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, irâb durumu da rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْع (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | |
| لَمْ يَفْعَلُوا (و) 2 | لَمْ يَفْعَلاَ (ا) 2 | لَمْ يَفْعَلْ (هُوَ) 1 | Gâib / الْغَائِبُ |
| لَمْ يَفْعَلْنَ (نَ) 3 | لَمْ تَفْعَلاَ (ا) 2 | لَمْ تَفْعَلْ (هِيَ) 1 | Gâibe / الْغَائِبَةُ |
| لَمْ تَفْعَلُوا (و) 2 | لَمْ تَفْعَلاَ (ا) 2 | لَمْ تَفْعَلْ (أَنْتَ) 1 | Muhâtab / الْمُخَاطَبُ |
| لَمْ نَفْعَلْ (نَحْنُ) 1 | لَمْ أَفْعَلْ (أَنَا) 1 | Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ | |
(1) rakamı ile gösterilen beş siyga sükûn ile meczûmdur.
(2) rakamı ile gösterilen yedi siyga nunların hazfedilmesi ile meczûmdur. Bu siygalar “ef’âl i hamse” olarak adlandırılmakta, nasb ve cezm durumları nunların hazfedilmesi ile olmaktadır.
(3) rakamı ile gösterilen iki siyga mebnîdir. Mebnî kelimelerin irâbı mahalli olduğundan, bu iki siyga mahallen meczûmdur.
Aşağıdaki cümlelerde geçen meczûm muzâri fiilleri inceleyiniz.
Çocuklar odadan çıkmadılar. . الأَطْفَالُ لمَْ يَخْرُجُوا مِنَ الغُرْفَةِ لَمْ يَخْرُجُوا nun harfinin hazfedilmesiyle meczûm muzâri fiil, لمَْ cezm edatı, merfu muttasıl zamir olan cemi vâvı ( و) fâildir.
İlk anda nasıl davranacağını bilemedi. ؟ فِي اللَّحْظَةِ الأُولَى لَمْ يَعْرِفْ كَيْفَ يَتَصَرَّفُ لَمْ يَعْرِفْ sükûn ile meczûm fiili muzâri, لمَْ cezm edatı, muzâri fiilin altında müstetir (gizli) zamir olan هُوَ fâildir.
Geçen hafta köye gitmedik. . لَمْ نَذْهَبْ إِلَى القَرْيَةِ فِي الأُسْبُوعِ الماَضِي لَمْ نَذْهَبْ sükûn ile meczûm fiili muzâri, لمَْ cezm edatı, muzâri fiilin altında müstetir (gizli) zamir olan نَحْنُ fâildir.
Son Harfi Sahih Olan Emri Gâibin İrâbı
Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan فَعَلَ fiilinin emr i gâib çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, mebnîlik durumu da rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْع (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | |
| لِيَفْعَلُوا (و) 2 | لِيَفْعَلاَ (ا) 2 | لِيَفْعَلْ (هُوَ) 1 | Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril |
| لِيَفْعَلْنَ (نَ) 1 | لِتَفْعَلاَ (ا) 2 | لِتَفْعَلْ (هِيَ) 1 | Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil |
(1) rakamı ile gösterilen üç siyga sükûn üzere mebnîdir.
(2) rakamı ile gösterilen üç siyga ise nunların hazfedilmesi üzere mebnîdir.
Son Harfi İlletli Olan Emri Gâibin İrâbı
Sonu illetli olan fiillerin emri gâibinde:
Müfred gâib ve gâibe siygaları illet harfinin hazfi üzere mebnîdir.
يَدْعُو، لِيَدْعُ – تَدْعُو، لِتَدْعُ / يَرْمِي، لِيَرْمِ – تَرْمِي، لِتَرْمِ
Efâli hamse siygaları nunların hazfedilmesi üzere mebnîdir:
يَدْعُوَانِ، لِيَدْعُوَا – يَدْعُونَ، لِيَدْعُوا – تَدْعُوَانِ، لِتَدْعُوَا/ يَرْمِيَانِ، لِيَرْمِيَا يَرْمُونَ، لِيَرْمُوا – تَرْمِيَانِ، لِتَرْمِيَا
Cemî gâibe siygasi sükûn üzere mebnidir: يَدْعُونَ – لِيَدْعُونَ / يَرْمِينَ – لِيَرْمِينَ
Aşağıdaki cümlelerde geçen emri gâibleri inceleyiniz.
Halite söyle okula gitsin. . قُلْ لخَِالِدٍ لِيَذْهَبْ إِلَى المدَْرَسَةِ لِيَذْهَبْ sükûn üzere mebnî emri gâib, müstetir zamir olan هُوَ fâildir. Oyuncu (futbolcu) topu atsın. . لِيَرْمِ اللَّاعِبُ الكُرَةَ لِيَرْمِ illet harfinin hazfi üzere mebnî emri gâib, müstetir zamir olan هُوَ fâildir.
Son Harfi İlletli Olan Muzâri Fiillerin İrâbı
Son harfi illetli muzârinin يَدْعُو، تَدْعُو، أَدْعُو، نَدْعُو/يَرْمِي، تَرْمِي، أَرْمِي،نَرْمِي siygalarında:
Ref alâmeti olan zamme son harf üzerine takdir edilir. Mukadder bir ötre ile merfudur denilir.
Nasb hali sahih fiiller gibi fetha iledir.
أَنْ يَدْعُوَ – أَنْ تَدْعُوَ – أَنْ أَدْعُوَ – أَنْ نَدْعُوَ / أَنْ يَرْمِيَ، أَنْ تَرْمِيَ، أَنْ أَرْمِيَ، أَنْ نَرْمِيَ
Cezm alâmeti olarak illet harfi hazfedilir.
لَمْ يَدْعُ – لَمْ تَدْعُ – لَمْ أَدْعُ – لَمْ نَدْعُ / لمَْ يَرْمِ، لَمْ تَرْمِ، لمَْ أَرْمِ، لمَْ نَرْمِ
Efâl i hamse (beş fiil) siygaları aynen son harfi sahih muzâri fiil gibidir.
Ref hali nunların sabit kalmasıyla:
يَدْعُوَانِ يَدْعُونَ – تَدْعُوَانِ – تَدْعُونَ – تَدْعِينَ
يَرْمِيَانِ يَرْمُونَ – تَرْمِيَانِ – تَرْمُونَ تَرْمِينَ
61Nasb ve cezm halleri nunların hazfedilmeyledir.
أَنْ يَدْعُوَا أَنْ يَدْعُوا – أَنْ تَدْعُوَا – أَنْ تَدْعُوا – أَنْ تَدْعِي
أَنْ يَرْمِيَا أَنْ يَرْمُوا – أَنْ تَرْمِيَا – أَنْ تَرْمُوا أَنْ تَرْمِي
لَمْ يَدْعُوَا لمَْ يَدْعُوا – لمَْ تَدْعُوَا – لَمْ تَدْعُوا لَمْ تَدْعِي
لَمْ يَرْمِيَا لَمْ يَرْمُوا – لَمْ تَرْمِيَا – لَمْ تَرْمُوا لمَْ تَرْمِي
Mebnî olan iki siyganın irâbı (cemi müennes siygaları), sahih fiillerde olduğu gibi mahallidir.
Ref halinde mahallen merfudur. يَدْعُونَ – تَدْعُونَ / يَرْمِينَ تَرْمِينَ
Nasb halinde mahallen mansûbdur. أَنْ يَدْعُونَ – أَنْ تَدْعُونَ / أَنْ يَرْمِينَ أَنْ تَرْمِينَ
Cezm halinde mahallen meczûmdur. لَمْ يَدْعُونَ – لَمْ تَدْعُونَ / لمَْ يَرْمِينَ لمَْ تَرْمِينَ
Aşağıdaki cümlelerde geçen muzâri fiilleri inceleyiniz.
Müslüman Allaha dua eder. . المسُْلِمُ يَدْعُو اللهَ
يَدْعُو vav üzerine takdir edilen zamme ile merfudur. Muzâri fiilin altında müstetir zamir olan هُوَ fâildir.
Allahtan sağlık ve afiyette olmanı dilerim. . أَرْجُو مِنَ اللهِ أَنْ تَكُونَ فِي الصِّحَّةِ وَالعَافِيَةِ أَرْجُو vav üzerine takdir edilen zamme ile merfudur. Muzâri fiilin altında müstetir zamir olan أَنَا fâildir.
Sizi köyümüze davet etmek istiyoruz. . نُرِيدُ أَنْ نَدْعُوَكُمْ إِلَى قَرْيَتِنَا
أَنْ نَدْعُوَ fetha ile mansûb muzâri fiil, أَنْ nasb ve mastar harfi, muzâri fiilin
altında müstetir zamir olan نَحْنُ fâildir.
O, bizi partiye davet etmedi. . هُوَ لمَْ يَدْعُنَا إِلَى الحَفْلِ
لَمْ يَدْعُ illet harfinin hazfedilmesi ile meczûm muzâri fiil, muzâri fiilin
altında müstetir zamir olan هُوَ fâildir.
Niçin ağlıyorsun Zeynep? ؟ لِمَاذَا تَبْكِينَ يَا زَيْنَبُ
تَبْكِينَ nûnun sâbit kalması ile merfu muzâri fiil, merfu muttasıl zamir olan muhâtaba yâsı ( ي) fâildir.
Dün dedeler torunlarına hikâyeler anlatmadılar. . الأَجْدَادُ لمَْ يَحْكُوا قِصَصًا لِأَحْفَادِهِمْ أَمْسِ لَمْ يَحْكُوا nûnun hazfedilmesi ile meczûm muzâri fiil, merfu muttasıl zamir olan cemi vâvı ( و) fâildir.
Senle yürüyebilir miyim? ؟ هَلْ يُمْكِنُنِي أَنْ أَمْشِيَ مَعَكَ
أَنْ أَمْشِيَ fetha ile mansûb muzâri fiil, müstetir (gizli) zamir olan أَنَا fâildir.
Kız öğrenciler tatili Kahirede geçiriyorlar. . الطَّالِبَاتُ يَقْضِينَ العُطْلَةَ فِي القَاهِرَةِ
يَقْضِينَ sükûn üzere mebnî mahallen merfu muzâri fiil, merfu muttasıl zamir olan nûnu nisve ( نَ) fâildir.
Emir Fiili: Emir, bir işin yapılmasını, bir şeyin olmasını istemektir. İki kısma
ayrılır: 1. Emr i hâzır. 2. Emri gâib.
Emri Hâzır: İkinci şahıslara (muhâtab ve muhâtaba) yapılan emirdir.
Son Harfi Sahih Olan Emri Hâzırın İrâbı
Emri hâzır mebnîdir, sonu değişmez. Muzârinin muhâtab ve muhâtaba siygalarından elde edilen emri hâzır, muzârisinin cezm alameti üzere mebnîdir.
Aşağıdaki tabloda son harfi sahih olan فَعَلَ fiilinin emri hâzır çekimi verilmiş, fâil olan merfu zamirler parantez içerisinde gösterilmiş, mebnîlik durumu da rakamlarla ifade edilmiştir.
| Cemi الجَْمْع (Çoğul) | Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil) | Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil) | |
| اِفْعَلُوا (و) 2 | اِفْعَلاَ (ا) 2 | اِفْعَلْ (أَنْتَ) 1 | Muhâtab / الْمُخَاطَبُ |
| اِفْعَلْنَ (نَ) 1 | اِفْعَلاَ (ا) 2 | اِفْعَلِي (ي) 2 | Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ |
(1) rakamı ile gösterilen iki siyga sükûn üzere mebnîdir.
(2) rakamı ile gösterilen dört siyga nunların hazfedilmesi üzere mebnîdir.
Son Harfi İlletli Olan Emri Hâzırın İrâbı
Sonu illetli olan fiillerin emri hâzırında: Müfred muhatab siygası illet harfinin hazfi üzere mebnîdir. ، تَدْعُو، اُدْعُ / تِرْمِي اِرْمِ
Efâli hamse siygaları nunların hazfedilmesi üzere mebnîdir:
تَدْعُوَانِ، اُدْعُوَا – تَدْعُونَ، اُدْعُوا – تَدْعِينَ، اُدْعِي / تَرْمِيَانِ، اِرْمِيَا تَرْمُونَ، اِرْمُوا / تِرْمِينَ، اِرْمِي
Cemî muhataba siygasi sükûn üzere mebnidir: تَدْعُونَ – اُدْعُونَ / تَرْمِينَ – اِرْمِينَ
Aşağıdaki cümlelerde geçen emr i hâzırları inceleyiniz.
Pencereyi aç. . اِفْتَحِي النَّافِذَةَ Adını buraya yaz. . أُكْتُبْ اِسمَْكَ
sükûn üzere mebnî emri hâzır. Müstetir zamir olan أَنْتَ fâildir. اِفْتَحِي nunların hazfedilmesi ile mebnî emr i hâzır, merfu muttasıl zamir olan muhâtaba yâsı fâildir.
Buradan yürüyün. . اِمْشِينَ مِنْ هُنَا Silahını yere at. . اِرْمِ سِلاَحَكَ عَلَى الأَرْضِ اِرْمِ illet harfinin hazfedilmesi üzere mebnîdir. Müstetir zamir olan أَنْتَ fâildir.
اِمْشِينَ sükûn üzere mebnî emri hâzır, merfu zamir olan nûnu nisve ( (ن fâildir.
Emri Gâib: Muzâri fiilin gâib ve gâibe siygalarının başalarına “lâmulemr” denilen kesralı bir lâm ( لِ) getirilip sonları cezm edilerek yapılır. Bu nedenle emri gâib, muzârisinin cezm alameti üzere mebnîdir. Örnek: çıksın – خَرَجَ يَخْرُجُ – لِيَخْرُجْ / açsın فَتَحَ – يَفْتَحُ لِيَفْتَحْ