İlletli Fiiller – Açıköğretim İlahiyat Arapça Dersleri
Arapça’da fiiller, aslî harflerinin türüne göre sahîh (illet harfi bulunmayan) ve mu‘tel (illetli/illet harfli) olmak üzere ikiye ayrılır. Aslî harfleri arasında illet harfi denilen elif, vâv ve yâ ( ا، و، ي ) harflerinden herhangi birisi bulunmayan fiile sahih fiil denir. كَتَبَ yazdı, قَرَأَ okudu, مَدَّ yardım etti örneklerinde olduğu gibi. Aslî harflerinden bir veya ikisi illet harfi olan fiile ise mu‘tel (illetli) fiil denir. وَجَدَ buldu, قَالَ dedi, رَمَى attı, وَقَى korudu fiilleri gibi. Türkçe’de ise fiiller çatısı, yapısı vb. yönlerden gruplandırılırken, harflerinin türüne göre herhangi bir gruplandırma yapılmamaktadır. Çünkü
Türkçede Arapçadaki gibi illet harfi ya da ona karşılık olacak herhangi bir unsur bulunmamaktadır. Bu nedenle Arapçadaki illetli fiillerin Türkçedeki karşılığını ifade etmek mümkün değildir.
DİL BİLGİSİ İLLETLİ FİİLLER
Aslî harflerinden bir veya ikisi illet harfi olan fiile mu‘tel (illet harfli) fiil denir. Bu illet harfleri de elif, vâv ve yâ’dır .( وَجَدَ (ا، و، ي buldu, قَالَ dedi, رَمَى attı, وَقَى korudu fiilleri gibi.
Bunlar da illet harfinin türü ve bulunduğu yere göre dörde ayrılır:
1. Misâl fiil.
2. Ecvef fiil.
3. Nâkıs fiil.
4. Lefîf fiil.
1. Misâl Fiil
Misâl fiil, aslî harflerinden ilki vâv ya da yâ harfi olan fiildir. Bu tür fiillerde vâv ile başlayanlar çoğunluktadır. Vâv ile başlayanlara misâl-i vâvî, yâ ile başlayanlara da misâl-i yâî denir.
وَقَفَ durdu, وَهَبَ bağışladı, وَرِثَ mirasçı oldu, وَعَدَ söz verdi يَئِسَ ümitsiz oldu, يَبِسَ kurudu, يَقِظَ uyandı, يَسُرَ kolay oldu
2. Ecvef Fiil
Ecvef fiil, aslî harflerinden ikincisi illet harfi olan fiildir. Bu ortadaki harf de ya “vâv” ( و) ya da “yâ” ( ي)harfidir. Misâl fiilde olduğu gibi ecvef fiilde de orta harfi vâv olana ecvef-i vâvî, yâ olana da ecvef-i yâî denir. Ecvef fiilin vâvlı mı yoksa yâlı mı olduğu muzârisinden ve mastarından anlaşılır. – قَالَ يَقُولُ – قَوْلٌ şeklinde olanlar vâvlı iken, بَاعَ – يَبِيعُ – بَيْعٌ şeklindekiler ise yâlı ecveftir. Ancak خَافَ – يَخَافُ – خَوْفٌ korktu ve نَالَ – يَنَالُ – نَيْلٌ elde etti örneklerinde olduğu gibi mâzî ve muzârisi فَعِلَ – يَفْعَلُ sıygasında gelen fiillerde vâv’lı mı yoksa yâ’lı mı olduğu muzârisinden değil, mastarından
anlaşılır. Ancak aslı vâv ya da yâ olan bu illet harfleri mâzî fiilde elif ( ( اolarak yazılır. قَالَ dedi, زَارَ ziyaret etti, مَاتَ öldü, خَافَ korktu بَاعَ sattı, سَارَ yürüdü, سَالَ aktı , نَالَ elde etti Ecvef fiiller orta harfi hemze olan mehmûz fiillerle karıştırılmamalıdır. سَأَلَ sordu fiili mehmûzken, سَالَ aktı fiili ecveftir.
3. Nâkıs Fiil
Nâkıs fiil, aslî harflerinden sonuncusu illet harfi olan fiildir. دَعَا dua etti, çağırdı, عَفَا affetti, شَكَا şikayet etti, نَجَا kurtuldu رَمَى attı, شَفَى şifa verdi, بَنَى bina etti, بَكَى ağladı
رَضِيَ razı oldu, لَقِيَ karşılaştı, نَسِيَ unuttu, خَفِيَ gizli oldu
4. Lefîf Fiil
Lefîf fiil, aslî harflerinden iki tanesi illet harfi olan fiildir. Bu illet harflerinin bulunduğu yere göre de lefîf fiil, lefîf-i makrûn (illet harfleri bitişik lefîf) ve lefîf-i mefrûk (illet harfleri ayrı lefîf) olmak üzere ikiye ayrılır.
a. Lefîf-i Makrûn
İllet harflerinin birisi fiilin ortasında, diğeri de sonunda ise buna lefîf-i makrûn denir. نَوَى niyet etti, رَوَى rivâyet etti, طَوَى katladı, كَوَى ütüledi
b. Lefîf-i Mefrûk
İllet harflerinin birisi fiilin başında diğeri de sonunda ise buna da lefîf-i mefrûk denir. وَقَى korudu, وَفَى sözünü tuttu, وَعَى aklında tuttu, ezberledi, وَلِيَ izledi, hükmetti, sorumlu oldu
İLLETLİ FİİLLERİN ÇEKİMİ
1. Misâl Fiil
Mâzî
Misâl fiilin mâzîleri, sâlim fiil gibi çekilir.
Muzâri
Vâv’lı Misâl Fiil
Vâv ile başlayan misâl fiilerin muzârileri elde edilirken genelde ilk harf düşer. وَضَعَ – يَضَعُ ,وَعَدَ – يَعِدُ koydu ve وَرِثَ – يَرِثُ gibi. Sadece وَجِلَ – يَوْجَلُ korktu ve وَقُرَ – يَوْقُرُ vakarlı oldu örneklerinde olduğu gibi فَعِلَ – يَفْعَلُ ve – فَعُلَ يَفْعُلُ sıygalarında gelen fiillerin muzârisinde vâv harfi genelde sabit kalır. Bu durumda misâl fiilin muzârisi, sâlim fiil gibi çekilir.
Yâ’lı Misâl Fiil
Bu tür fiillerin muzârileri de, mâzîleri gibi sâlim fiil gibi çekilir.
Emir
Emir fiili, muzârinin muhatab ve muhataba sıygalarından elde edilir. Şu yollar takip edilir: Önce muzârinin başındaki muzârilik harfi olan tâ ( ت) atılır ve sonu cezimli yapılır:
Emirde müfred muhatabın sonu cezim olurken, cemi muhataba mebnî olduğu için sonu aynen kalır, geri kalanlarda ise cezim alâmeti olarak sonlarındaki nûn harfleri düşer.
2. Ecvef Fiil Mâzî
İster vâv’lı olsun ister yâ’lı, mâzî çekiminde, harekeli merfû muttasıl zamirlere bitiştiklerinde ecvef fiillerin ortasındaki illet harfi düşer. Bunlar da nun-u nisveye bitişen ve ondan sonra gelen sıygalardır. قُلْتَ , قُلْنَ gibi.
Muzâri
Ecvef fiilin muzârisinde ortadaki illet harfi aslına dönüşür. قَالَ – يَقُولُ gibi. Ancak خَافَ – يَخَافُ örneğinde olduğu gibi, فَعِلَ- يَفْعَلُ sıygasında olanlar bu kuralın dışındadır. Bunların muzârisinde illet harfi aslına dönüşmez. Ayrıca ecvef fiillere nûn-u nisve bitiştiğinde ise hepsinde de illet harfi düşer. يَقُلْنَ gibi.
Emir
Ecvef fiillerin emirleri elde edilirken şu yol takip edilir: قُلْ -> قُولُ -> تَقُولُ Cezim alâmeti, müfred muhatab ve cemi muhataba sıygalarında illet harfinin düşmesi ( قُلْنَ ve قُلْ gibi ), diğer sıygalarda ise sondaki nûn’ların düşmesidir.
3. Nâkıs Fiil
Nâkıs fiillerin çekiminde, illet harfinden önce fetha varsa 3. erkek şahsın çoğulu söylenirken vâv harfi sâkin (harekesiz) gelir. دَعَا – دَعَوْا , رَمَى – رَمَوْا gibi. Ancak mâzînin müfred gâib sıygasında illet harfinden önce kesra varsa vâv, harf-i med şeklinde bulunur. رَضِيَ – رَضُوا gibi. Aynı durum emir ve muzâride de geçerlidir. Emirde اِرْمِ – اِرْمُوا ve اِرْضَ – اِرْضَوْا şeklinde, muzâride ise – يَرْمِي
يَرْمُونَ ve يَرْضَى – يَرْضَوْنَ şeklinde olur.
4. Lefîf Fiil
Mâzî
Lefîf fiilin mâzî çekimi nâkıs fiillerle aynıdır.
Muzâri
Lefîf fiilin muzâri çekimi de nâkıs fiil gibidir.
Lefîf-i Mefrûk
Bunlarda, vâv’lı misâl fiillerin çoğunda olduğu gibi, muzârisi elde edilirken فَعِلَ – يَفْعَلُ sıygasında olanlar hariç, baştaki vâv harfi düşer. وَفَى – يَفِي gibi.
