ARAPÇADA Sâlim Fiillerin Emir Çekimi Açıköğretim İlahiyat Arapça Dersleri

---

 

Emr i hâzır, II. şahıslara verilen emirdir. Arapçada sülâsî fiillerden emri hazır yapılışı şu şekildedir. Muzâri fiilin muhâtab (II. Şahıs Eril) ve muhâtaba (II. Şahıs Dişil) olmak üzere altı siygasından (form) yapılır. Öncelikle bu altı siyganın başlarındaki muzâraât harfi olan ( ت) atılır. Eğer bu harften sonraki harf harekeliyse başına herhangi bir şey getirilmeksizin aynen bırakılır.

Eğer bu harf sakinse fiilin başına bir elif getirilir. Getirilen bu elifin harekesi için muzâri fiilin kök ikinci harfinin harekesine bakılır. Bu hareke zamme ise elif zamme ile, fetha veya kesra ise kesra ile harekelenir. Son olarak fiilin sonu cezm edilir. Sahih fiilin sonunun cezm edilmesi; müfred müzekker siyganın sonuna sükûn konulması, sonunda nûn olan siygalarda ise nûnun
düşürülmesi demektir. Yalnız cemi müennes siyga mebnî olduğu için sonundaki nûn hiçbir zaman düşmez.

Şimdi bu anlattıklarımızı bir fiil üzerinde adım adım uygulayalım. Sırayla şu işlemleri yaparız:

1. Adım: Muzâri fiilin muhâtab ve muhâtaba siygalarını alırız:

تَكْتُبُونَ	تَكْتُبَانِ	تَكْتُبُ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
تَكْتُبْنَ	تَكْتُبَانِ	تَكْتُبِينَ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

2. Adım: Muzâraât harflerini atarız:

كْتُبُونَ	كْتُبَانِ	كْتُبُ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
كْتُبْنَ	كْتُبَانِ	كْتُبِينَ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

3. Adım: Başlarına elif getiririz. Kök ikinci karfin ( ت) harekesi zamme olduğu için elifi zamme ile harekeleriz.

اكُْتُبُونَ	اكُْتُبَانِ	اكُْتُبُ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
اكُْتُبْنَ	اكُْتُبَانِ	اكُْتُبِينَ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

4. Adım: Sonlarını cezm ederiz. Böylece emri hâzır çekimi şu şekilde oluşmuş olur.

Cemi الجَْمْع (Çoğul	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	yaz : اكُْتُبْ
اكُْتُبُوا	اكُْتُبَا	اكُْتُبْ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
اكُْتُبْنَ	اكُْتُباَ	اكُْتُبِي	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

Aşağıdaki cümlelerde geçen sâlim fiilleri inceleyiniz.
Öğretmenler samimiyetle çalışıyorlar.  .الْمُعَلِّمونَ يَعْمَلونَ بِإِخْلاصٍ شَكَرَتِ الأسْتاذَةُ للطّلابِ بِسَبَبِ نَجاحِهمْ في الاِمْتِحانِ.
(Bayan) hoca öğrencilere sınavdaki başarıları sebebiyle teşekkür etti.

تَحْرِصُ الْمُمَرِّضَةُ على نَظافَةِ غُرَفِ الْمُسْتَشْفَى.

Hemşire hastane odalarının temizliğine özen gösteriyor.
Çocuklar bayram günü hediyelere sevindiler. .

 الأطْفَالُ فَرِحُوا بِالهْدََيا يَوْمَ العِيدِ

قالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: الرَّاحِمُونَ يَرْحمَُهُمْ الرَّحمَْنُ ارْحمَُوا مَنْ فِي الْأَرْضِ يَرْحمَْكُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ.

Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Merhamet edenlere Allah da merhamet eder. Siz yeryüzündekilere merhamet edin ki semadakiler de size merhamet etsin.”

2. Muzâaf: Kök harfleri içersinde aynı harften iki tane bulunan fiiller olan muzâaf fiiller üç farklı bâbdan gelirler. Bunlar:

Birinci bâb: مَدَّ  يَمُدُّ (uzattı) (şeddelenmeden önceki aslı: (مَدَدَ  يَمْدُدُ

İkinci bâb: فَرَّ – يَفِرُّ (kaçtı) (şeddelenmeden önceki aslı: (فَرَرَيَفْرِرُ

Dördüncü bâb: مَلَّ – يَمَلُّ (bıktı) (şeddelenmeden önceki aslı: (مَلِلَيَمْلَلُ

Muzâaf Fiillerin Mâzî Çekimi

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil	Uzattı : مَ
مَدُّوا	مَدَّا	مَدَّ	Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril
مَدَدْنَ	مَدَّتا	مَدَّتْ	Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil
مَدَدْتُمْ	مَدَدْتمُا	مَدَدْتَ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
مَدَدْتُنَّ	مَدَدْتمُا	مَدَدْتِ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil
مَدَدْنا		مَدَدْتُ	Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ I. Şahıs Eril/Dişil

Muzâaf fiillerin mâzî çekiminde dikkat edilmesi gereken husus, cemi gâibe (III. şahıs dişil çoğul) siygasına gelindiğinde fekk i idgam yapmanın yani şeddeyi kaldırarak şedde ile birleşmiş olan harfleri ayrı ayrı yazmanın zorunlu olduğudur. Bu siygadan sonra da sonuna kadar o şekilde devam eder.

Yukarıdaki tabloda bu siygaya gelindiğinde ( مَدَدْنَ ) denilmesinin sebebi ( (مَدَّ fiilinin aslının ( مَدَدَ ) olmasıdır. Yani buraya gelindiğinde fiil aslına döndürülmektedir. ( فَرَّ ) fiilini çekerken buraya geldiğimizde aslı ( فَرَرَ ) olduğu için ( فَرَرْنَ ) deyip (… فَرَرْتَ، فَرَرْتمُا، فَرَرْتُمْ ) şeklinde devam etmemiz gerekir. ( (مَلَّ fiilinde ise aslı ( مَلِلَ ) olduğu için ( مَلِلْنَ ) deyip (… مَلِلْتَ، مَلِلْتُما، مَلِلْتُم ) şeklinde devam ederiz.

Muzâaf Fiillerin Muzâri Çekimi

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	Uzatıyor : يَمُدُّ
يَمُدُّونَ	يَمُدّانِ	يَمُدُّ	Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril
يَمْدُدْنَ	تَمُدّانِ	تَمُدُّ	Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil
تَمُدُّونَ	تَمُدّانِ	تَمُدُّ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
تَمْدُدْنَ	تَمُدّانِ	تَمُدِّينَ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil
نَمُدُّ		أَمُدُّ	Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ I. Şahıs Eril/Dişil

Muzâaf fiillerin muzâri çekiminde dikkat edilmesi gereken husus, cemi gâibe (III. şahıs dişil çoğul) siygasına gelindiğinde fekk i idgam yapmanın  yani şeddeyi kaldırarak şedde ile birleşmiş olan harfleri ayrı yazmanın zorunlu olduğudur. ( يَمُدُّ ) fiilinin aslı ( يَمْدُدُ ) olduğundan burada fiil aslına döndürülerek ( يَمْدُدْنَ ) şeklinde yazılır. Aynı durum cemi muhâtaba siygasında
da söz konusudur.

Diğer siygalarda fekki idgam yapılmaz. Aynı siyga aslı يَفْرِرُ) ) olan ( يَفِرُّ ) fiilinde ( يَفْرِرْنَ ) ve aslı ( يَمْلَلُ ) olan ( يَمَلُّ ) fiilinde de ( يَمْلَلْنَ ) şeklinde olur. Diğer fiilleri de bu fiillerle kıyaslayarak çekebilirsiniz.

 

---

 

Muzâaf Fiillerin Emir Çekimi

 

Muzâaf fiillerin emri hazırları da prensip olarak sâlim fiillerle aynı şekilde yapılır. ( تَمُدُّ ) siygasından emir yaparken baştaki muzâraât harfini atıp da sonunu cezm ettiğimizde sonda iki tane sâkin harf peşpeşe gelmiş olur: ( .(مُدْدْ (Muzâraât harfini atınca sonraki harf harekeli olduğundan elif getirmemiz  gerekmediğine dikkat ediniz.) Bu şekilde okuyamayacağımızdan ikinci harfi harekelememiz gerekir. Bu fiilde esre ve ötre hareke de koyabilmemiz mümkün olmakla beraber fetha ile harekelenmesi daha yaygındır. Buna göre emir ( مُدَّ ) şeklinde olmuş olur. Çekimi de şu şekildedir:

 

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	uzat : مُدَّ
مُدُّوا	مُدّا	مُدَّ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
اُمْدُدْنَ	مُدّا	مُدِّي	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

 

Cemi muhâtaba siygasında fekk i idgamın zorunlu olduğunun unutulmaması gerekir. Muzâaf fiillerin emri hâzırları idgam yapılmaksızın aşağıdaki şekilde de çekilebilmektedir:

 

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	uzat : اُ
اُمْدُدُوا	اُمْدُدا	اُمْدُدْ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
اُمْدُدْنَ	اُمْدُدا	اُمْدُدِي	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

 

İkinci bâbdan olan ( فَرَّ يَفِرُّ )nın emri ( فِرِّ/فِرَّ ) veya ( اِفْرِرْ ) şeklinde, üçüncü bâbdan olan ( مَلَّ  يَمَلُّ )nın emri de ( مَلِّ/مَلَّ ) veya ( اِمْلَلْ ) şeklinde gelir. Aşağıdaki cümlelerde geçen muzâaf fiilleri inceleyiniz. Anne çocuklarını eğitime teşvik ediyordu. . كانَتِ الأُمُّ تَحَضُّ أبْناءَها علي الدِّراسَةِ Bayan görevliler uçaktaki yolcuları saydılar. . الْمُوَظَّفَاتُ عَدَدْنَ الْمُسافِرينَ فِي الطاّئِرَةِ الخَْطِيبانِ يَدُلّانِ على فِعْلِ الخَْيْرِ دائِمًا. İki konuşmacı daima iyilik yapılmasına yol gösteriyorlar.

 

Dede bana güzel bir hikâye anlat. . ياَ جَدِّي قُصَّ لِي قِصَّةً جمَِيلَةً Müslüman bayanlar fakirlerin haline acıyorlar. . الْمُسْلِماتُ يَرْقِقْنَ لحِالِ الفُقَراءِ

 

3. Mehmûz: Kök harflerinden bir tanesi hemze olan fiil anlamına gelen mehmûz fiiller hemzenin bulunduğu yere göre üç kısma ayrılırlar: Kök harflerinden birincisi hemze olan fiile mehmûzulfâ, ikincisi hemze olan
fiile mehmûzulayn ve üçüncüsü hemze olan fiile de mehmûzullâm denir.
Mehmûzul fâ olan fiiller birinci, ikinci, dördüncü ve beşinci bâbdan gelirler:

Birinci bâb: أَكَلَ  يَأْكُلُ (yedi)
İkinci bâb: أَسَرَ – يَأْسِرُ (bağladı)
Dördüncü bâb: أَلِفَ – يَأْلَفُ (alıştı)
Beşinci bâb: أَدُبَ – يأدُبُ (edib oldu)

 

Mehmûzul fâ Fiillerin Mâzî Çekimi

 

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	emretti : أَمَرَ
أَمَرُوا	أمَرَا	أَمَرَ	Gâib / الْغَائِبُ III. Şahıs Eril
أمَرْنَ	أمَرَتَا	أمَرَتْ	Gâibe / الْغَائِبَةُ III. Şahıs Dişil
أمَرْتُمْ	أمَرْتُما	أمَرْتَ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
أمَرْتُنَّ	أمَرْتُمَا	أمَرْتِ	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil
أمَرْنَا		أمَرْتُ	Mütekellim / الْمُتَكَلِّمُ I. Şahıs Eril/Dişil

 

Mehmûzul fâ Fiillerin Muzâri Çekimi

 

 

iki tane hemze yan yana geldiğinden ikinci hemze med harfine dönüştürülür  ve ( أَأْمُرُ ) değil de ( آمُرُ ) şeklinde söylenilir. Muzâri çekimlerinde bu hususa dikkat etmek gerekmektedir.

 

Mehmûzulfâ Fiillerin Emir Çekimi

 

Mehmûzulfâ fiillerin emri hâzırlarında da (biri fiilin aslından diğeri emir yapımı için getirilen olmak üzere) iki hemze yan yana geldiğinden birinci hemzenin harekesi kesra ise ikincisi ye harfine, ötre ise vâv harfine dönüştürülür. Buna göre ( أَدُبَ – يأدُبُ ) fiilinin emri hâzırı ( أَسَرَ – يَأْسِرُ)) ,(اودُبْ fiilinin emri hâzırı ( اِيسِرْ ) ve ( أَلِفَ – يَأْلَفُ ) fiilinin emri hâzırı ( اِيلَفْ ) şeklinde
olur. Çekimleri sâlim fiillerin emri hâzırında olduğu gibi yapılır.

 

Sık kullanılan fiiller olan ( أَكَلَ، أَمَرَ، أَخَذَ ) fiillerinin emirleri istisnâî olarak
كُلْ، مُرْ، خُذْ) ) şeklinde gelir. Çekimleri şu şekildedir:

 

Cemi الجَْمْع (Çoğul)	Müsennâ الْمُثَنَّى (İkil)	Müfred الْمُفْرَدُ (Tekil)	emret : مُرْ
مُرُوا	مُرَا	مُرْ	Muhâtab / الْمُخَاطَبُ II. Şahıs Eril
مُرْنَ	مُرا	مُرِي	Muhâtaba / الْمُخَاطَبَةُ II. Şahıs Dişil

 

Mehmûzul ayn olan fiiller ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bâbdan gelirler:

 

İkinci bâb: رَأَسَ  يَرْئِسُ (reis oldu)

 

Üçüncü bâb: سَأَلَ – يَسْأَلُ (sordu)

 

Dördüncü bâb: سَئِمَ – يَسْأَمُ (usandı)

 

Beşinci bâb: رَؤُفَ – يَرْؤُفُ (şefkatli oldu)

 

Mehmûzullâm olan fiiller ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bâbdan gelirler:

 

İkinci bâb: طَرَأَ  يَطْرِئُ (çıka geldi)

 

Üçüncü bâb: قَرَأَ – يَقْرَأُ (okudu)

 

Dördüncü bâb: ظَمِئَ – يَظْمَأُ (susadı)

 

Beşinci bâb: جَرُؤَ – يَجْرُؤُ (cesaretli oldu)

 

Mehmûzulayn ve mehmûzullâm fiillerin çekimleri aynen sâlim fiillerde olduğu gibidir.

 

Aşağıdaki cümlelerde geçen mehmûz fiilleri inceleyiniz.

 

Abdullah ve Ali yemeklerini bir saat önce yediler. . عَبْدُ اللهِ وَعَلِيٌّ أَكَلا طَعامَهُما قَبْلَ ساعَةٍ

Bayan öğrenciler her sabah Kuran okuyorlar. . الطّالِباتُ يَقْرَأْنَ القُرآنَ كُلَّ صَباحٍ

 

Mustafa dedi ki: Açım, yemek yemek istiyorum. . قالَ مُصْطَفَى: أُرِيدُ أنْ آكُلَ فَأنا جائِعٌ

 

قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَنْ سَأَلَ اللَّهَ الشَّهَادَةَ بِصِدْقٍ بَلَّغَهُ اللَّهُ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ وَإِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ.

 

Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Kim gerçekten şehit olmayı isterse yatağında ölse bile Allah onu şehitler mertebesine ulaştırır.”

 

يَا بَنِي اٰدَمَ خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ.

 

Ey Âdemin evlatları! Her namaz vaktinde mescide giderken, süsünüz olan elbisenizi giyinin. Yiyin, için fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri asla sevmez. (elArâf/31)