İsimlerin müennes (dişi) olma kuralları:
1- Doğal dişi isimler.
Örnek:
أُمٌّ (anne)
أُخْتٌ (kız kardeş)
بِنْتٌ (kız çocuğu)
2- Kasaba, şehir, ülke ve kabile isimleri müennes (dişi) kabul edilir.
Örnek:
قُرَيْشٌ (Kureyş)
مِصْرٌ (Mısır)
مَكَّةٌ (Mekke)
3- Vücudun çift olan azaları, organları münnes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
عَيْنٌ (Göz)
أُذْنٌ (Kulak)
يَدٌ (el)
4- Son harfi ta-yı marbuta (ة – ـة) ile biten isimler çoğunlukla münnes (dişi), müfred (tekil) kabul edilir.
Örnek:
مَدِينَةٌ (şehir)
مُحَافَظَةٌ (şehir)
لَيْلَةٌ (bir gece)
سَفِينَةٌ (gemi)
كَبِيرَةٌ (büyük)
طَبِيبَةٌ (bayan doktor)
مَرِيضَةٌ (hasta)
كَاتِبَةٌ (yazıcı)
مُعَلِّمَةٌ (öğretmen)
فَقِيرَةٌ (yoksul)
نَظِيفَةٌ (temiz)
كَبِيرَةٌ (büyük)
صَغِيرَةٌ (küçük)
قِطَّةٌ (kedi)
كَلْبَةٌ (köpek)
مُهْرَةٌ (tay)
مُسْلِمَةٌ (müslüman)
مُؤْمِنَةٌ (mümin)
5- Son harfi Elif-Maksura (kısa elif – ى) olan isimler müennes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
صُغْرَى (en küçük)
حُسْنَى (en güzel)
حُبْلَى (hamile, gebe)
عَصًا (baston)
كُبْرَى (en büyük)
سُفْلَى (daha düşük)
عَطْشَى (susamış, susuz)
6- İsim kelimenin sonunda Elif-Mamdude (uzun elif – اء) ve hemze şeklinde bulunan isimler müennes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
بَيْضَاءُ (beyaz)
زَرْقَاءُ (mavi)
حَمْرَاءُ (kırmızı)
حَسْنَاءُ (güzel kız)
سَمْرَاءُ (semra)
خَضْرَاءُ (yeşil)
سَوْدَاءُ (siyah)
خَرْسَاءُ (dilsiz)
حَدْبَاءُ (kambur)
عَرْجَاءُ (topal)
عَمْيَاءُ (kör)
شَقْرَاءُ (sarışın)
سَمْرَاءُ (esmer)
7- Topluluk isimleri genellikle müennes (dişi) kabul edilir.
Örnek:
العَرَبُ (Arap)
8- Hiçbir sebep olmadığı halde müennes (dişi) kabul edilen isimlerde vardır. Bu tür kelimeler işitmeyle müennes (dişi) kabul edildiği için Semai Müennes (işitmeyle bilinen dişil) kelimeler denir.
Örnek:
نَفْسٌ (kendim)
أَرْضٌ (yeryüzü)
شَمْسٌ (güneş)
سَمَاءٌ (gökyüzü)
رِيحٌ (rüzgar)
نَارٌ (ateş)
دَارٌ (ev)
حَرْبٌ (savaş)
فَأْسٌ (balta)
جَهَنَّمٌ (cehennem)
حَاجِبٌ (kaş)
رِجْلٌ (ayak)
Püf Noktaları:
* Yukarıdaki kurallara uymayan isimler müzekker (eril) kabul edilir.
* Ayrıca Arapça’daki bütün cansız isimlerin çoğulu müennes (dişi) ve müfred (tekil) kabul edilir.
* Bazı müzekker (eril) isimler kurala aykırıdır.
Örnek:
حَمْزَةُ (Hamza)
طَلْحَةُ (Talha)
عُرْوَةُ (Urve)
* Mübalağa ifade eden فَعَّالَةٌ vezninin sonundaki ta-i marbuta ـة müenneslik (dişilik) için değildir.
Örnek:
عَلاَّمَةٌ (çok bilgili)
نَسَّابَةٌ (soy bilgini)
رَحَّالَةٌ (çok gezmiş)
* Münennes (dişi) kelimeler aşağıdaki gibi iki ana grupta sınıflandırılarak da isimlendirilebilir:
A- Hakiki Müennes (Dişi) المُؤَنَّثُ الحَقِيقِيُّ: Ta-i Marbuta/Ta-i Tenis tenis (dişilik) alameti taşısın veya taşımasın gerçekte dişi olan varlıktır.
خَدِيجَةُ (Hatice)
مَرْيَمُ (Meryem)
خَنْسَاءُ (Hansa)
لَبُؤَةٌ
B- Mecazi Müennes (Dişi)المُؤَنَّثُ المَجَازِيُّ :
a- Lafzi Münnes (Dişi):
Tenis (Dişilik) alameti olan (ة – ى – اء) isimler.
Örnek:
نَافِذَةٌ (pencere)
كُبْرَى(en büyük)
خَضْرَاءُ (yeşil)
b- Semai Müennes (Dişi):
Tenis (Dişilik) alameti olmayan (ة – ى – اء) isimler.
Örnek:
نَارٌ (ateş)
رِيحٌ (rüzgar)
أَرْضٌ (yeryüzü)
* Sıfat kelimeler isim sayılır ve sıfat kelimenin sonuna ta-yı marbuta (ة – ـة) eklenir. Müennes (Dişil) – tekil sıfat olarak değerlendirilir. Bu kural son harfi illetsiz kelimelerde geçerlidir.
Örnek:
كَبِيرٌ – كَبِيرَةٌ (büyük)
صَغِيرٌ – صَغِيرَةٌ (küçük)
بَطِيئٌ – بَطِيئَةٌ (yavaş)
* Tenis te’si/Dişilik te’si: (ة – ـة)
* Ta’i Marbuta/Kapalı te: (ة – ـة)
* Ta’i Marbuta/Kapalı te – Tenis te’si/Dişilik te (ة – ـة) sonuna bir ek bitiştiğinde açık ـتـ şeklinde yazılır.
Örnek:
مِحْفَظَةٌ – مِحْفَظَتُكَ (çanta – senin çantan)
نَظَّارَةٌ – نَظَّارَتُهُ (gözlük – onun gözlüğü)
مِظَلَّةٌ – مِظَلَّتِي (şemsiye – benim şemsiyem)
Konuyla ilgili bazı terimler:
* المُذَكَّرُ: Müzekker – Eril/Erkek
* المُؤَنَّثُ: Müennes – Dişil/Dişi
* التَّذْكِيرُ فِي الأَسْمَاءِ: İsimlerde Erillik/Erkeklik
* التَّأْنِيثُ فِي الأَسْمَاءِ: İsimlerde Dişillik/Dişilik
* المُؤَنَّثُ الحَقِيقِيُّ: Hakiki Müennes/Dişi/Dişil
* المُؤَنَّثُ المَجَازِيُّ: Mecazi Müennes/Dişi/Dişil
* عَلاَمَاتُ التَّأْنِيثِ: Müenneslik Dişilik Alametleri
* التَّاءُ المَرْبُوطَةُ: Yuvarlak te
* أَلِفُ التَّأْنِيثِ المَمْدُودَةُ: Uzun müenneslik/dişilik elifi (ا)
* أَلِفُ التَّأْنِيثِ المَقْصُورَةُ: Kısa müenneslik/dişilik elifi (ى)
Dişilik alametleri üçtür:
1-Yuvarlak te (ة): Dişi (müennes) sayılan varlıklarla bunların sıfatlarının sonunda bulunur.
Müennes için Müzekker için
Yazıcı كاتب كاتبة
Öğretmen معلم معلمة
2-Uzun dişilik elifi: Bu alamet, en çok, renk ve sakatlığı gösterenافعل veznindeki kelimelerin müennesinde bulunur.
فعلاء (Müennes için) افعل (Müzekker için)
Mavi ازرق زرقاء
Kırmızı احمر حمراء
Yeşil اخضر خضراء
Beyaz ابيض بيضاء
Siyah اسود سوداء
Dilsiz اخرس خرساء
Topal اعرج عرجاء
3-Kısa dişilik elifi: Bu alamet, en çok, افعل veznindeki sıfatı müşebbehe’ler فعلى vezninde müennes yapılınca, müennes kelimenin sonunda bulunur.
فعلى (Müennes için) افعل(Müzekker için)
Daha büyük اكبر كبرى
Daha küçük اصغر صغرى
Daha güzel احسن حسنى
NOT: Bazı müennes kelimelerde de te’nis alameti bulunmaz. Bu çeşit müennes, ancak işitilerek bilindiği için semai müennes/işitilerek öğrenilen müennes adını alır.
Yerارض balta فأس güneş الشمس ateş نار nefis نفس
rüzgar ريح kulak اذن göz عين kaş حاجب cehennem جهنم
ayak رجل el يد