Ta’dîl Elfazı:
Birinci Mertebe:
En üstün mertebe olup, mübâlağaya delâlet eden
bir tâbir veya efdaliyet ifade eden ef’al vezninden bir kelime kullanarak
vazedilmiş olan tabirlerdir.
Evsaku’n-nâs (insanların en güvenileni),
Ezbatu’n nâs (zabtı en kuvvetli olan), Esbetu’n-nâs (insanların en sağlam, en
titizi), İleyhi’l-müntehâ fi’t-tesebbüt (adâlette ve sağlam zabtedişte
ulaşılabilecek en son derecededir), Velâ ehadun esbetu minhu, (Ondan daha
sağlamı yok). Men mislu fülân (onun bir benzeri var mı?), ve lâ a’rafu lehu
nazîran (onun bir benzerini daha bilmiyorum), gibi ifâdeler, tabirler.
İkinci Mertebe:
Tevsîk (ta’dil) ifâde eden kelimelerin
tekrarıyla elde edilir.
Sikatun sikatun (güvenilir kimsedir, güvenilir
kimsedir).
Sikatun Sebtun (sika’dır, sebt’tir), Sikatun
hüccetun (sikadır, hüccettir), Sikatun hâfizun (sikadır, hâfızdır), Sebtün
hüccetün, sebtün hâfızun, sikatun mutkinun, fülanun lâ yüs’elü anhu (ondan da
sorulur mu?) gibi tabirler.
Üçüncü Mertebe:
İçerisinde sika, sebt, hâfız, hüccet, mutkın,
imâm, adl, zâbıt, ke-ennehu mushaf (sanki o, kitaptır) gibi tabirlerle tekrarsız
olarak ifâde edilen mertebe.
Bu üç mertebedeki tabirler kimin hakkında
kullanılmışsa, rivâyetiyle ulemâ ihticâc eder, amel eden rivâyeti münferit de
olsa hadîsi sahîhtir.
Dördüncü Mertebe:
Bu mertebede şu tabirler yer alır: Mahalluhu’s-sıdk
(Böylesine sâdık denebilir), Lâ be’se bihi (fena sayılmaz), Leyse bihi be’sun
(onda bir beis yok), Mütemâsikun (orta hallidir), sikatun inşâallah (inşaallah
sika’dır), Me’mûnun (itimad edilir), Hıyârun (hayırlısı)dır, hiyâru’l-halk
(insanların hayırlısıdır).
Beşinci Mertebe:
Bu mertebede şu tabirler vardır: Şeyhun (bir
râvidir), İlâ’s-sıdkı mâ hüve (doğruluktan uzak değildir), Ceyyidü’l-hadîs
(rivayeti ceyyid (hasen)dir). Hasenü’l-hadîs (hadîsi hasendir), Sadûkun seyyiü’l-hıfz
(sadûktur hıfzı kötüdür), Sadûkun yehimu (Sadûktur vehme düşer), Sadûkun Lehu
evhâm (sadûktur vehimler yapar), Sadûkun yuhtiu (sadûktur hata yapar), Sadûkun
teğayyere bi-âhirihi (=âhiretin=aharatin) (Sadûktur ömrünün ve meslekteki
meşgalesinin sonuna doğru zabt ve hıfzına bozulma ve teşevvüş gelmiştir),
Sadûkun rumiye bi’t-teşeyyü’ (evi’l-ircâ ve nahvehümâ) Sadûktur ancak şiîlik
(veya mürcie’lik gibi bir bid’a) isnâd edildi, Fülanun ravâ anhu’n-nâs
(Falancadan herkes rivayette bulundu), Vasatun mukâribu’l-hadîs (vasattır,
hadiste orta hallidir).
Altıncı Mertebe:
Bu mertebede şu tabirler yer alır: Sâlihu’l-hadis
(hadis rivâyetine sâlihtir), Sadûkun inşaallah (inşaallah sadûktur), Ercû ennehu
lâ be’se bihi (Fena olmadığını ümîd ederim), Mâ a’lemu bihi be’sen (onda bir
beis görmüyorum), Suveylihun (sâlihçedir), Makbûlün (makbûldür), Leyse bi-baîdin
mine’s-Savâb (Doğru olmaktan uzak değildir), Yurvâ hadîsuhu (hadîsi rivâyet
edilir), Yuktebu hadîsuhu (hadîsi yazılır) vs.
[1]
Üçüncü mertebe; hadisleri hüccet olarak
kullanılabilecek nitelikteki raviler için kullanılır. Dördüncü mertebe:
Hadisleri tetkik edilmek üzere yazılabilecek raviler için kullanılır. Beşinci ve
altıncı mertebe; hadisleri i’tibar için yazılabilecek raviler için kullanılır.
[2]
1-
Ta’dil elfazının 1. 2. ve 3. mertebesinde yer alanlar ihticâc ifâde eder. 4. 5.
ve 6. mertebede yer alan tabirler i’tibâr ifâde eder.
2-
Teâruz hâlinde, bir üst mertebedeki tâbirle ta’dil edilen râvi, bir alt
mertebedeki tabirle ta’dil edilen râviye tercîh edilir.
3- Bu
tabirlerin bazı hususî kullanılışları vardır. Bunların bilinmesinde gerek var.
Mesela Yahya İbnu Mâin şöyle der: “Ben birisi hakkında Lâ-be’se bihi dersem o
sikadır, zayıftır dersem sika değildir, hadîsi yazılmaz”. Nitekim, Zehebî’nin
Tezkiretu’l-Huffaz’da İmam Azam’ı tevsîk ederken İbnu Maîn’in bu tabiri
kullanmış olduğu görülür. İbnu Maîn, keza Şâfiî Hazretlerini de leyse bihi
be’sün tâbiriyle tevsîk etmiştir.
4-
Cerh ve ta’dil lafızlarından bazılarının mertebesi hakkında ihtilaf edilmiştir.
Merva tevsîkin altıncı mertebesinde yer alan ercû ennehu lâ be’se bihi ile mâ
a’lemu bihi be’sen tabirlerini cerh elfazı addedenler de olmuştur.[3]