İsm-i tasgir: Acıma, şefkat, sevgi, küçük görme, sevimlilik katma gibi amaçlarla bir isimden elde edilmiş olan isimlerdir. Tasgir kelimesi, tef’il babından “küçülttü” manasındaki صَغَّرَ fiilinin masdarıdır. İsm-i tasgir, Türkçede kelime sonuna “-cık , -cik” takıları getirilerek yapılmış olan isim cinsinden kelimelerin karşılığıdır. Ayşecik, Ömercik, adamcık ve kedicik gibi.
İsm-i tasgir, kelimenin harf sayısına göre şu şekillerde türetilir:
1- Eğer isim üç harfli ise ism-i tasgir فُعَيْلٌ vezninde yapılır. Mesela:
رَجُلٌ kelimesinin ism-i tasgiri رُجَيْلٌ şeklindedir ve “Adamcık” manasına gelir.
عَبْدٌ kelimesinin ism-i tasgiri عُبَيْدٌ şeklindedir ve “Kulcuk” manasına gelir.
دُبٌّ kelimesinin ism-i tasgiri دُبَيْبٌ şeklindedir ve “Ayıcık” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, bütün bu ism-i tasgirler فُعَيْلٌ vezninden yapılmıştır.
2- Eğer isim dört harfli ise ism-i tasgir فُعَيْعِلٌ vezninde yapılır. Mesela:
مَكْتَبٌ “Büro” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri مُكَيْتِبٌ şeklindedir ve “Bürocuk” manasına gelir.
مَنْزِلٌ “Ev” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri مُنَيْزِلٌ şeklindedir ve “Evcik” manasına gelir.
بُلْبُلٌ “Bülbül” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri بُلَيْبِلٌ şeklindedir ve “Bülbülcük” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, bütün bu ism-i tasgirler ( فُعَيْعِلٌ ) vezninden yapılmıştır.
3- Eğeri kelime 5 harfli ise ism-i tasgir فُعَيْعِلٌ veya فُعَيْعِيلٌ vezninde yapılır. Mesela:
مِصْبَاحٌ “Lamba” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri مُصَيْبِحٌ veya مُصَيْبِيحٌ şeklindedir ve “Lambacık” manasına gelir.
عُصْفُورٌ “Serçe” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri عُصَيْفِرٌ veya عُصَيْفِيرٌ şeklindedir ve “Serçecik” manasına gelir.
مِفْتَاحٌ “Anahtar” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri مُفَيْتِحٌ veya مُفَيْتِيحٌ şeklindedir ve “Anahtarcık” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, bütün bu ism-i tasgirler ( فُعَيْعِلٌ ) veya ( فُعَيْعِيلٌ ) vezninde yapılmıştır.
İsm-i tasgir yapılırken bazen kelimenin son harfi de atılabilir. Mesela:
سَفَرْجَلٌ “Ayva” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri سُفَيْرِجٌ veya سُفَيْرِيجٌ şeklinde gelebilir ve “Küçücük ayva” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i tasgir yapılırken kelimenin son harfi olan “lam” atılmıştır.
Şu kaideye de dikkat edin: Eğer kelimenin sonunda müenneslik alameti varsa müenneslik alameti ism-i tasgir yapıldıktan sonra konur. Mesela:
قَلْعَةٌ “Kale” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri قُلَيْعَةٌ şeklindedir ve “Küçücük kale” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, müenneslik alameti ism-i tasgir yapıldıktan sonra konulmuştur.
صَفْرَاءُ “Sarı” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri صُفَيْرَاءُ şeklindedir ve “Sarıcık” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, müenneslik alameti olan elif-i memdude ism-i tasgir yapıldıktan sonra konulmuştur.
سَلْمَى “Selma” manasındadır. Bu kelimenin ism-i tasgiri سُلَيْمَى şeklindedir ve “Selmacık” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, müenneslik alameti olan elif-i maksûre ism-i tasgir yapıldıktan sonra konulmuştur.
Şu kaideye de dikkat edin: Semâi müennes bir kelime ismi tasgir yapıldığında sonuna ( ة ) gelir. Mesela:
شَمْسٌ “Güneş” manasındadır ve semâi müennestir. Bu kelimenin ism-i tasgiri شُمَيْسَةٌ şeklindedir ve “Güneşçik” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, semâi müennes ismin sonuna ism-i tasgir yapıldıktan sonra ( ة ) konulmuştur.
عَيْنٌ “Göz” manasındadır ve semâi müennestir. Bu kelimenin ism-i tasgiri عُيَيْنَةٌ şeklindedir ve “Gözcük, küçük göz” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, semâi müennes ismin sonuna ism-i tasgir yapıldıktan sonra ( ة ) konulmuştur.
بِئْرٌ “Kuyu” manasındadır ve semâi müennestir. Bu kelimenin ism-i tasgiri بُئَيْرَةٌ şeklindedir ve “Kuyucuk” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, semâi müennes ismin sonuna ism-i tasgir yapıldıktan sonra ( ة ) konulmuştur.