İlal İlet harflerinin kolaylık için değiştirilmesine ilal denir
- İ’LÂL (الإعلال):
İllet harfleri denilen elif, vâv, yâ (ا، و، ي) harflerini kaldırmak (الحذف hazf), veya harekesini atmak (الإسكان iskân) veya başka bir illet harfine çevirmek (القلب kalb) suretiyle değiştirmek demektir.
İ’lâl üç yolla olur:
- Hazf: İllet harfini atmakla yapılan i’lâldir. İlletli olan kelimeler başında, ortasında veya sonunda olmak üzere üçe ayrılır:
- Baştan hazf: Misal fiillerin muzarillerinde, emirlerinde, nehiylerinde, (فِعْلةٌ) veznindeki masdarlarda görülür:
وعد – يَوْعِدُ – يَعِدُ وَهَبَ – يَوْهَبُ – يَهَبُ
وَصَلَ – لا تَوْصِلْ – لا تَصِلْ وَصَفَ – وِصْفَةٌ – صِفَةٌ
- Ortada hazf: Ecvef fiillerin meczom muzarilerinde, emirlerinde, nehiylerinde, cem-i gaibesinde, mazilerinin muhatab ve mütekellimlerinde, ism-i mefullerinde, (اِفْعالٌ) ve (اِسْتِفْعالٌ) masdarlarında görülür:
قال – يَقْوُلُ – لَمْ يَقُلْ سارَ – اِسْيِرْ – سِرْ
خافَ – خَوَفْنَ – خِفْنَ نامَ – نَوَمْتُ – نِمْتُ
اِسْتَجابَ – اِسْتِجْوابٌ – اِسْتِجابةٌ اَباعَ – اِبْياعٌ – اِباعَةٌ
- Sonda hazf: nakıs fiillerin muzari meczumlarında, emirlerinde, nehiylerinde ve nakıs kelimelerin başlarından harf-i tarif atıldığında görülür:
رَمَى – لَمْ يَرْمِ سَعَى – اِسْعَ نَسِيَ – لا تَنْسَ
القاضي – قاضٍ
- İskân: Harekeyi atmak suretiyle yapılan i’lâldir.
- (و) veya (ي) yı sakin yapıp, harekesini bir önceki harfe nakletmekle olur:
اَقْوَمَ – اَقَوْمَ – اَقامَ مُجْوِبٌ – مُجِوْبٌ – مُجيبٌ
- (و) ve (ي) yı sakin yapıp, harekesini atmakla olur:
يَعْفُوُ – يَعْفُو يَبْنِيُ – يَبْنِي
- (و) ve (ي) nın harekelerini bir önceki harfe verip, kendilerini sakin yapmakla olur:
يَقْوُلُ – يَقُولُ يَبِيْعُ – يَبَيعُ
- Kalb: İllet harflerini birbirine çevirmek demektir.
- (و) ve (ي) nın elif’e çevrilmesi: Bu iki harf harekeli olup, bir öneki harf fethalı olursa, elif’e çevrilirler:
قَوَلَ – قالَ بَيَعَ – باعَ
- (و) ile (ي) harflerinden birisi kelime sonunda olur veya kendisinden önce zaid elif bulunursa elif’e çevrilirler:
اِدَّعَوَ – اِدَّعَى بَقايٌ – بَقاءٌ
- Ecvef fiillerin ism-i faillerindeki (و) ve (ي) hemzeye çevrilir:
قاوِمٌ – قائِمٌ بايِعٌ – بائِعٌ
- Elif ve yâ’nın vâv’a çevrilmesi:
- Elif zamme ile harekeli bir harften sonra gelirse:
عاقبَ – عُاقِبَ – عُوقِبَ اَيْقَنَ – اُيْقِنَ – اُوقِنَ
- Vâ’ın yâ’ya çevrilmesi:
- Sakin olarak kesreden sonra bulunan (و):
مِوْزانٌ – مِيزانٌ اِوْجادٌ – اِيجادٌ
- Vâv, kelimenin sonunda bulunursa ve kendisinden önceki harf kesreli olursa:
اَلْعالِوُ – اَلْعالِى دُعِوَ – دُعِيَ
- (و) ve (ي) nın (ت) ye çevrilmesi: (و) ve (ي) harfleri (اِفْتِعال) bâbının ilk harfi olursa, yani (ت) den önce (و) veya (ي) gelirse, bu harfler (ت) ye çevrilir:
وَقَى – اِوْتَقَى – اِتَّقَى يَسَرَ – اِيْتَسَرَ – اِتَّسَرَ
Bu değiştirme kalb, iskan ve hazif kısımlarına ayrılır
A. Kalb القلب Çevirme
Kalb vav ve ya harflerini elife
elif vav veya ya veyahut vav ile yanın birbirini diğerine çevirmektir.
İllet harfini illet harfine , sahih harfi illet harfine veya illet harfini sahih harfe çevirmektir.
Örn: وزن fiilini افعال veznine aktardığımızda موزان olması gerekirken و harfinden bir önceki harf kesra olduğundan و harfi ي harfine dönüşür. ميزان olur
B. İskan İllet harfinin harekesinin hazfetmek şeklinde yapılan İ’lal dir
Örn. قال fiilini افعل efale veznine aktardığımızda اقول akvale olması gerekir. İllet harfinin harekeli bir önceki harfte hareke olmadığı için illet harfi harekesini bir önceki harfe devreder اقول akale olur. و harfinden önceki harf fetha olduğu için و harfi ا elif harfine çerilir. Bu şekilde yapılan işlemlere iskan denir.
C. Hazif Kelimede bulunan illet harfini atmak suretiyle yapılan i’lal şeklidir. Bu düşme kelimenin başından ortasına vea sonundan olabilir.
İçerisinde illet harfi bulunmayan fiiller bablara aktarılırken bire bir aktarılıp, harekenin devredilmesi , harf düşmesi veya harfin başka bir harfe dönüşmesi gibi durumlar meydana gelmemektedir İlletli fiiler ise bablara aktarıldıklarında hareke düşmesi harf düşmesi veya harf dönüşmesi söz konusu olup, aktanlan kelime üzerinde bir takım değişiklikler yapılmaktadır. Hal böyle olunca kelime ile kelimenin aktarıldığı kalıp bir birine benzemeyip farklılık göstermekte, bu da içerisinde illet harfi bulunan kelimelerin anlaşılmasını güçleştirmektedir.
Vezinle mevzun arasındaki bu farklılıklan anlamak i’lal bilmeyi gerektirmektedir.
Ayni şekilde filet harfi İçeren kelimeleri sözlükten bulurken yaşadığımız güçlük, İ’lal bilmemekten kapaklanmaktadır. Çünkü bazı fiilerde harf düşmesi ve harf değişmesi söz konusudur. Kelimedeki fazlalıklan atınca, bazen geriye iki harf kalmakta ( Arapçada iki harfli isim ve fiil bulunmamaktadır kelime iki harfiyse mutlaka harf düşmüştiir) bazen de kelimedeki İllet harferi başka bir harfe dönüştüğünden, fazlalıkları çıkarınca geriye kalan harflerle kelimeyi sözlükte bulmak hususunda güçlük yaşamaktayız.
İşte ilal, ibdal ve İdğam kaideleri bizlere bu farklılıklan ve değişimleri anlamak hususunda yardımcı O’lacagından büyük önem arz etoektedir. Sarf ilmi ile ilgili konulann neredeyse tamammda İ’lal, ibdal, İdğam kaideleri mutlaka karşımıza çıkacağı İçin, bu konuları bilmeyen birisinin gerçek manada sarf ilmini öğrenebilmesi mümkün olmamaktadır.