Hemzenin Yazılış ve Okunuş Kuralları
Elif’in harekeli şekline hemze denir. Diğer harflerden farklı olarak hemzenin başta, ortada ve sonda yazılışında bazı kurallar vardır. Bazen hemzeyi eliften ayırt etmek için elifin üzerine veya altına أَ إِِ أُ şeklinde ء işareti konur.
Hemze’nin başta yazılışı
Hemzenin harekesi fetha ya da zamme ise elifin üstüne, kesre ise elifin altına yazılır:
اُذُنٌ – اِمْرَأَةٌ – اِماَمٌ – أَخَذَ – أُخِذَ – أَكَلَ
Hemzenin ortada yazılışı
Hemze yazılışında harekelerin tesir sıralaması dikkate alınır. Harekelerin tesir sıralaması kuvvetten zayıfa doğru şu şekildedir:
Kesra (Esre) – Damme (Ötre) – Fetha (Üstün) – Cezm (Sükun)
Bu sıralamaya göre hemze kendisinden öncesi harfin sesine uygun olan harfin üzerine yazılır. Harekelerin ses uyumu ile harf eşleşmeleri şöyledir:
Kesra – ya (ي)
Damme – vav (و)
Fetha – elif (ا)
Yani hemzeden önceki harf fethalı ise hemze elif üzerine; hemzeden önceki harf ötreli ise hemze vav üzerine, hemzeden önceki harf kesralı ise hemze ya üzerine yazılır.
Örnekler:
يَأْكُلُ (yiyor)
Burada hemzeden önceki harfin (yâ’nın) harekesi fetha, hemzeninki ise cezimdir. Fetha daha kuvvetli sayıldığından hemze, fethayı temsil eden elif harfi üzerine konmuştur. Yani; hemzeden önceki harf fethalı olduğunden hemze elif üzerine yazılmıştır.
يُؤْمِنُ (inanır)
Burada yâ’nın harekesi olan damme, hemzenin harekesi olan cezimden daha kuvvetli olduğu için, hemze dammeyi temsil eden “vâv” harfinin üzerine yazılır. Yani hemzeden önceki harf dammeli olduğundan hemze vav üzerine yazılmıştır.
يَقْرَأُ (okur)
Burada hemze, kendinden önce gelen harfin harekesi olan fethayı temsil eden “elif” harfinin üzerine yazılmıştır. Yani hemzeden önceki harf fethalı olduğundan hemze elif üzerine yazılmıştır.
يُنْشِئُ (inşa eder)
Bu örnekte de hemze, kendinden önceki şın harfinin harekesi olan kesreyi temsil eden “yâ” harfinin üzerine yazılmıştır. Yani hemzeden önceki harf kesralı olduğundan hemze ya harfi üzerine yazılmıştır.
Hemzenin sonda yazılışı
Tıpkı ortada yazılması ile ilgili kurallarda olduğu gibi hemze, kendisinden önceki harfin harekesini temsil eden harfin üzerine yazılır.
يَلْجَأُ (sığınır) نَبَاٌ (haber) ناَشِئٌ (yetişen) شاَطِئٌ (kıyı)اِمْرُؤٌ (kişi)
Ancak kelime sonundaki hemzeden önce uzun sesli veya sakin (cezimli) bir harf varsa, hemze, ayrı olarak yani yalnız başına yazılır.
جَزاَءٌ (karşılık) جُزْءٌ (parça) صَحْراَءُ (çöl) شَيْءٌ (şey ) عِبْءٌ (yük)
Hemzenin Okunuş Kuralları – Vasıl ve Kat’ Hemzesi
Hemze-i Vasl veya Vasıl Hemzesi, hemzenin kendisinden önceki sesi, kendisinden sonraki sese aktaran bir vasıta olduğu durumlar için, yani hemzenin okunmadığı durumlar için hemzeye verilen isimdir.
Hemze-i Kat’ veya Kat’ Hemzesi, okunmadan geçilmeyen, kesik olarak mutlaka okunması gereken hemzeye verilen isimdir.
Başka bir deyişle, kelimenin ilk harfi olarak gelen hemze, öncesinde başka bir kelime olduğunda okunmadan bir sonraki harfe geçiliyorsa vasıl hemzesidir. Öncesinde başka bir kelime olsun olmasın her durumda okunan hemze ise kat’ hemzesidir.
Vasıl hemzesini şöyle sıralayabiliriz:
1- Harflerden (edatlardan) sadece harf-i tarifin hemzesi vasıl hemzesidir. Diğerleri kat’ hemzesidir.
Örnek:
كِتَابُ المُعَلِّمِ (öğretmenin kitabı) ifadesi “kitabu’l-muallimi” şeklinde okunur. Yani el-muallim kelimesinin başındaki harfi tarifin “e” sesi veren hemzesi okunmadan doğruca “L” sesi okunur.
2- Şu isimlerin başındaki hemzeler vasıl hemzesidir:
اِسْمٌ – اِبْنٌ – اِبْنَةٌ – اِثْنَانِ – اِثْنَتَانِ – اِمْرُؤٌ – اِمْرَأَةٌ – اَيْمُنٌ
3- Sülasi fiillerin emri hazırlarındaki hemze vasıl hemzesidir.
Örnek:
أُكْتُبْ (Yaz!) emri normalde tek başına iken “uktub” şeklinde okunur. Ama mesela başına başka bir kelime gelse و أكْتُبْ “ve uktub” şeklinde değil “vektub” şeklinde okunur yani hemze okunmaz.
4- Mezid bablardan; iftial, infial, ifilal, istifal babının muzari mütekellimleri hariç her durumda hemzeleri vasıldır. Örnekler:
اِنْكَسَرَ – وَانْكَسَرَ
اِسْتَيْقَظَ – ثُمَّ اسْتَيْقَظَ
اِسْوَدَّ – وَ اسْوَدَّ
Kat’ hemzesini şöyle sıralayabiliriz:
1- Bütün muzari fiillerin ister mücerred isterse mezid olsun müfred-mütekellimlerindeki (tekil birinci şahıs -ben) hemze kat’ hemzesidir.
Örnek:
كَتَبَ fiilinden أَكْتُبُ (yazıyorum);
تَكَلَّمَ fiilinden أَتَكَلَّمُ (konuşuyorum);
2- Harf-i tarif hariç hemze ile başlayan bütün harflerin (harf-i cer, fiile benzeyen harfler v.s.) hemzesi kat’ hemzesidir.
Örnek:
أمَامَ – ön;
أَيْنَ – nere?;
3- Mezid bablardan if’al babının tüm durumlarda (mazi, muzari, emir, masdar) hemzesi kat’ hemzesidir.
Örnek:
أَكْرَمَ – “ekrame” – sundu
إِكْرَامٌ – “ikrâmun” – sunmak
4- Hemze ile başlayan sülasi fiillerin hemzesi kat’ hemzesidir.
Örnek:
أَخَذَ – “ehaze” – aldı
أَمَرَ – “emera” – emretti
5- Daha önce saydığımız vasıl hemzesi olan isimlerin dışında hemze ile başlayan tüm isimlerin hemzesi kat’ hemzesidir. Örneğin: Özel isimler, sıfatlar, ism-i tafdillerin hemzesi kat’ hemzesidir.
Not: Kat’ hemzesi ile başlayan bir kelimede kat’ hemzesi olan harfe ( ء )konur.