ثم القياس بعد الحذف فى غير الاولين أن توصل متعلقه الى المجرور، فتظهر العراب المحلى. و هو النصب على المفعولية او الرفع على النائبية. و يسمى حذفا و ايصالا. نحو؛ قوله تعالى؛ وَاخْتَارَ موسى قَوْمَهُ اى من قَوْمِهِ. و نحو؛ قَوْلِهِمْ مَالٌ مُشْتَرَكٌ. و ظرف مستقر اى مُشْتَرَكٌ فِيهِ و مستقر فيه
Bundan sonra (yani, harf-i cerrlerin hazf edildiği yerleri beyan ettikten sonra), Haziften sonraki kıyas; Kıyasen hazifin ilk ikisi (Mefulun lehtan lam, Mefulun Fiyhten Fiyhin hazfi) haricinde,(ki o da en ve enne’den carın hazfidir) ve Semaen hazf edildiği yerlerde kıyasın gereği; Hazf edilen o cerrin müteallakını mecruruna ulaştırmandır. (Yani harf-i cerr hazf edilmeden önce, mecrurun mahallinde harf-i cerr vasıtası ile nasb ettirdiğin amili, harfi cerr hazf edildikten sonra o lafızda vasıtasız olarak amel ettirmendir) Ve mahalli irabı açığa çıkarmandır. Bu mahalli irab da nasbdır. Harf-i cerrin Kıyasen Hazf edildiği ilk iki yerde (Mefulun fiyh ve Mefulun leh) harf-i cerr hazf edildikten sonra, amilin kendilerinde vasıtasız amel ettiği bellidir. (yani فى شَهْرٍ diyeceğim yerde فى harf-i cerri hazf ederim ve Lafzen Mecrur olan شَهْرْ lafzı mansub olur ve شَهْرًا derim) Yani harf-i cerr hazf olununca mefuliyetlik üzere nasb alameti açığa çıkar, yada naib-ül fail olma nedeniyle raf’ alameti ortaya çıkar. Fakat bu alametler, mureb bir lafızda, lafzen veya takdiren nasb veya raf olarak ortaya çıkar. Mebni olan lafızlarda mahallen nasb veya raf olarak ortaya çıkar. Yani, Harf-i cerr hazf edildikten sonra, Amilin vasıtasız amel ettirilmesine Haziflik, Harf-i cerr vasıtası olmaksızın amilin mamule ulaştırılıp onda amel ettirilmesine de İsal adı verilir. Bu işleme kısaca Hazf ve İsal (Sil ve Bitiştir) denilir.
| قومه | موسى | واختار |
| Bu ayetin takdiri; واختار موسى من قومِهِ idi. Fakat من harf-i cerri semaen hazf edilmiştir. من قومه carr ve mecruru, اختار fiiline mütealliktir (tealluk eder). قوم lafzını cerr eden من harf-i cerri semaen hazf edilmiştir. من harf-i cerri hazf edilmeden önce, منharf-i cerrinin mecruru olan قومِهِ lafzı, اختار fiilinin mefulun bih gayri sarihi olmak üzere mahallen mensub olarak, müteallak (tealluk edilmiş) اختار fiili kendisinde (قومِهِ de) من harf-i cerrinin vasıtası ile amel ediyordu. من harf-i cerri hazf edilince اختارfiili, قوم lafzında vasıtasız (harf-i cerrsiz) olarak amel etti ve قوم lafzını lafzen nasb etmiştir. من harf-i cerri hazf edilmeden önce müteallakın nasb amelinin zahir olmasına, من harf-i cerrinin cerr ameli mani idi. من harf-i cerrinin hazfedilmesiyle bu mani ortadan kalkmıştır ve اختار fiilinin nasb ameli zahir olup lafzi olmuştur. ِقَوْم olan mecrur, harfi cerr kalkınca, müteallak tarafından vasıtasız olarak nasb edilmiştir ve قَوْمَ olmuştur. (Hatırlatma; Mefulun bih gayri sarih mahallen mensubtur, nasb edici haricinde amil yoksa zaten müteallakı nedeniyle mansub olur. Farzı misal, harfi cerr, mefulun bih gayri sarihi yada mefulun leh ve fiyhi cerr ederse, yukarda anlatılan bahse göre (semaen hazife göre) bu cerr alameti kalkar, mefuliyetlik nedeniyle nasb olur, naiblik varsa ref olur) | ||
Bir lafızdan, harf-i cerr semaen hazf edildikten sonra, müteallak olan amilin o lafızda vasıtasız olarak amel etmesinin (o lafzı naib-ül fail olarak ref etmesinin) misali Arapların şu sözleri gibidir; مال مشترك yani مشترك فيه (malda ortaklık) ve ظرف مستقر yani مستقر فيه (kendisinde yerleşilen zarf).
| فيه | مشترك |
| فيه | مستقر |
| Carr ve Mecrur olan فيه lafzı, مشترك ve مستقر ism-i mefullerine mütealliktir. فى harf-i cerrinin mecruru olan هِ zamiri, مشتركve مستقر ism-i mefullerinin naib-ül faili olmak üzere mahallen merfudur. Yani في harf-i cerrinin mecrurunun (هِ) irabtan 2 mahalli vardır. Birincisi في harf-i cerrinin mecruru olması bakımından mahallen mecrur, İkincisi ise, مشترك ve مستقر ism-i mefullerinin naib-ül faili olması bakımından ise mahallen merfudur. Bu terkiblerden فى harf-i cerri semaen hazf edilince, فى harf-i cerrinin mecruru ve naib-ül fail olan هِ zamiri هُوَ şeklinde merfu zamire dönüştü. Bundan sonra da bu هُوَ zamirinin müstetir olmasında bir engel olmadığından مشترك ve مستقر ism-i mefullerinde müstetir kılımıştır. Çünkü harf-i cerrin cerr ameli ortadan kalkınca, 2. İrabtan mahal olan naib-ül faillik devreye girdi ve muttasıl olan هِ zamiri, munfasıl olan هُوَ zamirine dönüştü. | |