SIFAT-I HURÛF
(HARFLERİN SIFATLARI)
Tecvid ilminde sıfat: “Mahreçlerde meydana gelişi esnasında
harfin sesine arız olan keyfiyete” denir. Sıfatlar iki kısma ayrılır:
1- Sıfat-ı lâzime: Harflerin zatına mahsus ve harften ayrılması
mümkün olmayan sıfatlardır. Çünkü sıfat-ı lazimelerin harften ayrılması
halinde, harf diye bir şey ortada kalmaz, yok olur. Bu sıfatların terk
edilmesi büyük hatadır. Sıfat-ı lâzimeler şunlardır:
“1-Cehr, 2- Hems, 3- Şiddet, 4- Rihvet, 5- Beyniyye, 6- İsti’la, 7-
İnhifad, 8- Itbak, 9- İnfitah, 10- Kalkale, 11- Safir, 12- Gunne, 13-
Tefeşşi, 14-Tekrir, 15- İstitale, 16- İzlâk, 17- İsmat, 18-Lin, 19- İnhiraf.”
2- Sıfat-ı arıza: Harften ayrılması mümkün olan ve ayrıldıkları
zaman da harfin zatını değiştirmeyen sıfatlardır. Harfin zatında bir
değişiklik meydana gelmediği için, bu sıfatların terkinde küçük hata
meydana gelir. Sıfat-ı arızalar şunlardır:
“l- Tefhim, 2- Terkik, 3- İdgam, 4- İhfa, 5- İzhar, 6- Kalb, 7-
Medd, 8-Hareke, 9- Sekte, 10- Vakf, 11- Sükun.”
Şimdi bunları teker teker izah edelim.
SIFAT-I LAZİME
1- Cehr: Lugatta, “ortaya çıkarmak, söz söylerken sesi
yükseltmek” demektir. Tecvid ilminde ise cehr: “Kendisinde cehr sıfatı
bulunan harfleri harekeli olarak telaffuz ederken, nefes cereyanının
akmamasına denir. Cehr harfleri okunurken mahrece kuvvetle
dayanıldığı için nefes cereyanı tıkanır. Cehr harfleri şu sözde
toplanmıştır: ظِلُّ قَوٍ رَبْضٌ إِذْ غَزَا جُنْدٌ مُطِيعٌ
2- Hems: Cehrin mukabilidir. Lugatta: “Sesi gizlemek”
manasındadır. Tecvid ilminde ise hems: “Harf nutk olunurken
mahrecinden nefes cereyanının akması demektir. Hems harfleri mahrece
fazla dayanmazlar. Hems, harfleri:( فَحَثَّهُ شَحْصٌ سَكَتَ ) lafzında toplanmıştır.
Cehr ile hems sıfatının farkı şudur: Cehr harflerini harekeleyip ( قَقَقَ ) gibi
tekrar edersek, nefesin akmadığını ve o harfe ait olan sesin bir kısmının
işitilmediğini görürüz. Halbuki hems harflerini harekeleyip, ( آَكَكَ ) gibi
okursak nefesin aktığını ve sesin de çıktığını görürüz. Hems harflerinde
ses gizlice akar. (( اَلرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ derken ( م) ,(ح ) üzerine akar. Bazı
okuyucular ( ح) yı ( م) üzerine akıtmayıp ( اَلرَّحْمَّنُ الرَّحِيمُ ) gibi okuyor.
Hareke üzerinde durulduğundan ( م) harfine şedde verir gibi bir okuyuş
oluyor. Bundan kaçınmak gerekir.
3- Şiddet: Lugatta, kuvvet ve kudret manalarına gelir. Tecvid
ilminde ise: “Şiddet harfleri sükûn ile okunduğu zaman ses ve nefesin
asla akmaması” demektir. Çünkü şiddet harfleri mahreçlerinden çıkarken
mahreçlerine kuvvetle dayanırlar. ( اَجِدْ قَطٌّ بَكَتْ ) lafzında toplanan harfler,
şiddet harfleridir.
4- Rihvet: Lugatta, “yumuşaklık” manasına gelen Rihvet, tecvid
ilminde: “Rihvet harflerinin sükûn ile telaffuzu esnasında, mahrece
dayanmanın zayıf olması hasebiyle, ses ve nefesin beraberce akması”
demektir. Şiddet ve Beyniyye harflerinin dışındaki harfler, rihvet
harflerdir.
5- Beyniyye: Lugatta, “ortada olmak” demektir. Şiddet ve rihvet
sıfatlarının ortasında bulunan beyniyye: “Harf telaffuz edilirken sesin ne
tamamen akması ve ne de tamamen haps olması” demektir. Beyniyye
harfleri şunlardır: ( لِنْ عُمَرَ ). Bu harfler okunurken ses, kemaliyle ne
akacak ve ne de akmayacaktır. Bazı okuyucuların:
(يَدُعُّ الْيَتِيمَ -نَعْبُدُ -فَعَّالٌ)
gibi kelimelerdeki ayın ( ع) harfini, şiddetli harf gibi, sesini tamamen
habs etmeleri fahiş hatadır. ( يَدُعُّ ) nun ayınını ( يَدُلُّ ) nun lamı gibi okumak
gerekir. Yani sesleri az akacak, şiddetli harf gibi haps olunmayacak.
6- İsti’la: Lugatta, “yükselmek ve irtifa” demektir. Tecvid
ilminde ise: “İsti’la harflerini telaffuz ederken dilin, kökü ile birlikte üst
damağa yükselmesi” demektir. ( خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ ) harfleri, isti’la harfleridir.
7- İnhifad: Lugatta, “aşağı ve alçak olmak” demektir. Tecvid
ilminde ise: “İnhifad harflerini telaffuz ederken dilin yukarıya
yükselmeyip, aşağıda kalmasına” denir. İstila harflerinin dışında kalan
harfler, inhifad harfleri olup ( أُنْشُرْ حَدِيثَ عِلْمِكَ سَوْفَ تَجْهَزُ بَدَا ) lafzında
toplanmıştır. İsti’la sıfatının zıddı olan inhifad’ın diğer bir adı da:
İstifale’dir.
8- Itbak: Lugatta, “yapıştırmak” manasına gelen ıtbak, Tecvid
ilminde: “Itbak harfleri okunduğu zaman, dilin üst damağa yapışması”
demektir. ( ص ض ط ظ ) harfleri, ıtbak harfleridir.
9- İnfitah: Lugatta, “açılmak ve ayrılmak” manalarına gelir.
Tecvid ilminde ise: “İnfitah harfleri okunduğu zaman, dil ile yukarı
damak arasının açık olmasına” denir ki, ıtbakın mukabilidir. İnfitah
harfleri şu cümlede toplanmıştır.
(مَنْ اَخَذَ وَجَدَ سَعَةً فَزَآَا حَقٌّ لَهُ شُرْبُ غَيْثٍ)
10- Kalkale: Lugatta, “hareket etmek, kımıldamak” demektir.
Tecvid ilminde ise: “Kuvvetli bir ses işitilinceye kadar mahrecin
kımıldaması, deprenmesi” demektir. Kalkale harfleri ( قُطْبُ جَدٍ ) harfleridir.
Bu harfler, harekeli oldukları zaman kalkale sıfatı az zahir olur. Kelime
ortasında veya sonunda sakin olarak vaki oldukları zaman, kalkale
sıfatları daha kuvvetli ve daha ziyade olur. Kalkale harflerinde cehr ve
şiddet sıfatları içtimâ etmiştir. Tafsilat için bakınız Sh: 44
11- Safir: Lugatta, “ıslık ve kuş sesine” denir. Tecvid ilminde ise:
“Safir harfleri olan ( ص س ز ) harflerini okurken, kuş veya ıslık sesine
benzer kuvvetli ve keskin bir sesin çıkmasına” denir.
12- Gunne: Hayşum’dan gelen sestir. Harfleri ( م) ve ( ن) olmak
üzere ikidir.
13- Tefeşşi: Lugatta, “yayılmak ve dağılmak” demektir. Tecvid
ilminde ise: “Tefeşşi harfi olan ( ش) harfini telaffuz ederken sesin dil ile
damak arasında yayılması ve ( ظ) harfinin mahrecine varıncaya kadar
uzamasına” denir.
14- Tekrir: Lugatta, “tekrar etmek” manasındadır. Tecvid
ilminde ise: “Tekrir sıfatının harfi olan ra ( ر) yı okurken dil ucunun
titremesine” denir. Tekrir sıfatının yapılışı şöyledir: Dilin ucuna yakın
olan kısmını üst damağa sıkıca basarak, oradan ayrılmaksızın sürçer gibi
titreyerek durulur. Bunu yaparken ra’nın tekrarından sakınmak lazımdır.
Bunun için de dil, damaktan ayrılmamalıdır,
15- İstitale: Lugatta, “uzun olmak” demektir. Tecvid ilminde ise:
“İstitale harfi olan dat ( ض) harfini telaffuz ederken sesin, dil kenarının
üst azı dişlerinden lamın mahrecine kadar uzanmasına” denir.
16- İzlak: Lugatta, “kolaylık ve süratli olmak” demektir. Tecvid
ilminde ise: “Kendisinde bu sıfat bulunan harfleri telaffuz ederken, dilin
çabuk olmasına, kolayca telaffuz etmesine” denir. İzlak harfleri şu
cümlede toplanmıştır: ( (فَرَّ مِنْ لُبٍّ
17- İsmat: Lugatta, “men etmek” demektir. Tecvid ilminde ise:
“Kendisinde bu sıfat bulunan harflerin telaffuzundaki zorluk ve çetinlik”
demektir. Bu sebeple dört, beş ve altı harfli kelimelerde ismat harfleri
yan yana gelemez. Mutlaka aralarında izlak harflerinden birinin
bulunması gerekir. İzlak’ın dışındaki harfler, ismat harfleridir.
18- Lin: Lugatta, “yumuşak olmak” demektir. Tecvid ilminde ise:
“Lin harfi olan vav ( و) ve ye ( ي) nin, telaffuz ve nutkunun diğer harflerin
telaffuzuna nazaran daha kolay olmasına” denir. Ancak vav ile ye’nin
harfi lin olabilmesi için:
l- Kendileri cezimli,
2- Bir evvelki harflerinin de üstünlü olması gerekir. ((نَوْمٌ -عَلَيْهِ
gibi. Tafsilatı için bak.
19- İnhiraf: Lugatta, “meyletmek, bir tarafa eğilmek ve sapmak”
demektir. Tecvid ilminde ise: “Kendisinde inhiraf sıfatı bulunan lam ( (ل
ve ra ( ر) harflerini telaffuz ederken dilin yukarıya veya geriye
meyletmesine” denir. Lam’da dil ucuna, ra da ise dilin üstüne doğru meyl
edilir.
SIFAT-I ARIZA
l- Tefhim: Lugatta, “bir şeyi kalın etmek” manasındadır. Tecvid
ilminde ise: “Kendisinde tefhim sıfatı bulunan harfleri kalın okumak”
demektir. Tefhim sıfatının harfleri şunlardır
a- İsti’la harflerinin hepsi: Itbak harfleri daha da kalın okunur.
قَالَ ) , (وَالْعَصَا ) ) gibi.
b- Kalın okunan harften sonra gelen elif ve harf-i med olan vav.
طَالَ –رَانَ –يَقُولُ ) ) gibi.
c- Lam-ı mufahhame: (Kalın okunan lam). Kıraat-ı İmam
Asım’da bundan maksad: ( اَللهُ ) lafza-i celâlinin lamı olup, bunun bir
evvelki harfi üstünlü veya ötreli olduğu zaman, bu lam kalın okunur.
. نَصْرُاللهِ -هُوَ اللهُ ) ) gibi.
d- Kalın okunan ra; Ra’nın okunuş şekillerine bak.
2- Terkik: Lugatta, “bir şeyi ince etmek” manasındadır. Tecvid
ilminde ise: “Kendisinde bu sıfat bulunan harfleri ince okumak”
demektir. Tefhim harflerinin dışında kalan harfler, terkik harfleridir.
Harf-i med olan ye’yi, gerek kalın okunan ve gerekse ince okunan harften
sonra vaki olsun, ince okumak lazımdır. ( قِيلَ -نِيلَ ) gibi.
Önemli Not: Tefhim sıfatlı harfleri kalın, terkik sıfatlı harfleri de
ince okumak gerekir. Bazı ülkelerde olduğu gibi, ( نَعْبُدُ ) ve benzeri
kelimelerdeki: Be, dal harfinin ötre halini üstün haline uydurmayıp, kalın
okunması hatadır..
3- İdgam:
4- İhfa:
5- İzhar:
6- Kalb (İklab):
7-Medd:
8- Sekte:
9- Sükun:
10- Hareke: Lugatta, “Kımıldamak, hareketli olmak” demektir.
Tecvid ilminde ise hareke: “Harfleri seslendirmek için onların alt veya
üstlerine konan işaretlere” denir. Hareke: Zamme (ötre), fetha (üstün) ve
kesre olmak üzere üçtür. Harekeli harfe “müteharrik” harekesiz harfe de
“sakin” denir.
11- Vakf:
ÖNEMLİ İKAZLAR
1- Kendisinde inhifad (istifale) sıfatı olan harfleri ince oku.
مَالِكِ) ,(إِيَّاكَ ) – 2 ) gibi kelimelerde ince okunan harften sonra gelen
elifleri ince oku. ( خَا)، (صَا ) daki, gibi kalın sadalı yapma.
اَلْحَمْدُ)، (أَعُوذُ)، (إِهْدِنَا)، (اَللهُ) – 3 ) daki hemzeleri ince oku. Sakın
kalın okunma.
للهِ )، (لَنَا) – 4 ) gibi kelimelerdeki lamları ince oku.
5- Kalın okunan harflerin yanında vaki olan her ince okunan harfe
dikkat et, kalın okumaktan sakın. Binaenaleyh: ( وَلْيَتَلَطَّفْ ) kelimesindeki
lamı, ( عَلَي اللهِ ) deki ( عَلَي )nın lamını, ( مَخْمَصَةٌ)، (مَرَضٌ ) gibi kelimelerdeki
mimleri sakın kalın okuma ( بَرْقٌ ) kelimesindeki be’yi de ince oku.
نَعْبُدُ) – 6 ) nün be’sini, ( يَعْلَمُونَ ) gibi kelimelerdeki mim ve vav
harflerini kalın okuma.
7- Be ve cim’in şiddet ve cehr sıfatlarını beyan et. Be’yi p, cim’i ç
şeklinde okuma. Kef’i kaf, kaf’ı kef gibi yapma.
أَلْحَقُّ)، (أَحَطْتُ)، (حَصْحَصَ) – 8 ) daki ha’ların; ( يَسْطُونَ) (يَسْقُونَ ) ve
مُسْتَقِيمٌ) ) deki sinlerin inceliklerini beyan et:
9- Ranın tekrir sıfatını yaparken, ra’yı çok mırıldatma. Çünkü iki
ra’lı olur.
اَلْحَمْدُ ) – 10 ) gibi kelimelerdeki lam ve mim’in sükûnuna dikkat et.
Kalkale gibi okuma.
11- Se ( ث) yi sin, sin’i sad şeklinde okumaktan sakın. Sakın ( ذ) i
ze, ze’yi de zı ( ظ) gibi okuma.
12- Kef ve te’nin şiddet sıfatlarını iyi göster.
13- Zı ( ظ) yı dat ( ض) gibi, ( ض) ı da zı ve dal gibi okuma.
14- Bakara süresi 245. ayet-i kerimesinde geçen ( يَبْصُطُ ) ve Araf
süresi 69. ayet-i kerimesinde geçen ( بَصْطَةً ) kelimelerindeki sad harfleri
her ne kadar sad olarak yazılmışsa da sin olarak, yani ( يَبْسُطُ ) ve ( (بَسْطَةً
şeklinde okunur.
15- Tûr sûresi 37. ayet-i kerimesinde geçen ( (اَلْمُصَيْطِرُونَ
kelimesindeki sad harfi, sin olarak da sad olarak da okunabilir: ( اَلْمُسَيْطِرُونَ
اَلْمُصَيْطِرُونَ – ) gibi.
16- Gaşiye süresi 22. ayet-i kerimesinde geçen ( ( بِمُصَيْطِرْ
kelimesindeki sad harfi, sadece yazıldığı gibi sad olarak okunur.