Harflerin Sıfatları :
Sıfat sözlükte “bir varlığın tanınmasını sağlayan özellik yahut nitelik” demektir. Harfin sıfatı ile kasıt “mahreçte seslendirilen harfe ait bir takım özellikler”dir. Mahreçleri aynı olan harfleri birbirinden ayırmak, kuvvetli ve zayıf olan harfleri tanımak ve mahreçleri farklı olan harfleri doğru seslendirmek için sıfatların bilinmesinde yarar vardır.
Her zaman harfle birlikte olan ve ondan hiç ayrılmayan (asıl, lâzım) sıfatlardan bazıları şunlardır.
A- İsti’lâ Sıfatı : ( الاستعلاء)
Harf seslendirilirken dilin üst damağa kalkması demektir. İsti’lâ sıfatlı harfler kalın harflerdir. Bu sıfat ( خص ضغط قظ ) birleşiminde toplanan yedi harfte ( خ , ص , ض , غ , ط , ق , ظ ) bulunur. Bunların dışında kalan harfler incedir.
B- Itbak Sıfatı : ( الاطباق )
Harf seslendirilirken dilin üst damağa kapanmasıdır. Bu sıfat ( ص , ض , ط, ظ ) harflerinde bulunur.
C- Kalkale Sıfatı : ( القلقلة )
Kuvvetli bir ses işitilinceye kadar sesin yahut mahrecin hareketlendirilmesi demektir. Kalkale mahrecin sıkıştırılması ve buna bağlı olarak harfin asıl ve ilk sesinin ardından mahreçte duyulan ikinci ve artı bir sestir. Bu sıfat ( قطب جد ) ifadesinde yer alan ( ق, ط, ب, ج, د ) harflerinde bulunur.
D- Tekrîr Sıfatı : ( التكرير )
“Râ” ( ر ) harfinde görülen tekrîr sıfatı harf seslendirilirken dilin uç kısmının sürçmesi veya titremesi şeklinde ortaya çıkar. Harf mahrecinden çıkarılırken dikkat edilmesi gereken şey, tekrîr ile telaffuz edilmeye müsait olan “râ” ( ر )’yı bu sıfat ile okumaktan sakınmaktır. Harf tekrîr sıfatıyla seslendirildiğinde birden çok “râ” ( ر ) sesi ortaya çıkar ki bu hatadır. Bundan sakınmanın yolu ise, telaffuz esnasında dil ucunu üst damağa yapıştırmak ve onu damaktan ayırmadan sürçer gibi titretmektir.
E- İstitâle : ( الاستطاله)
‘Dâd’ ( ض) harfinin sıfatı olan istitâle harfe ait sesin dil kenarının başladığı yerden sonuna kadar uzaması demektir.
F- Cehr : ( الجهر )
Cehr, harfin harekeli olarak telaffuzunda nefesin hapsolması” anlamına gelir. Cehr sıfatlı harfler şunlardır : ( أ ب ج د ذ ر ز ض ط ظ ع غ ق ل م ن و ي ) Harflerin mahreçlerine uygulanan güçlü baskı (mahrecin tam kapanması) sebebiyle sesle birlikte nefes akışı söz konusu değildir. Harf mahrecinden kuvvetle ve ses halinde çıkar ki bu ses kendisiyle birlikte nefesin akışına engel olur.
G- Hems : ( الهمس )
Hems, harfin harekeli olarak telaffuzunda mahrece yapılan baskının zayıf olması (mahrecin tam kapanmaması) sebebiyle nefesin akması demektir. Hems sıfatı ( فحثه شخص سكت ) ifadesinde toplanan on harfte bulunur. Lâm-elif لا hariç harflerin on sekiz tanesi cehr, on tanesi hems sıfatlıdır.
H- Şiddet : ( الشدة )
( اجد قط بكت ) ifadesindeki sekiz harfte bulunan şiddet sıfatı, harfin sâkin olarak telaffuzunda mahrece uygulanan baskının kuvvetli olması (mahrecin tam kapanması) sebebiyle sesin hapsolup akmaması demektir.
I- Rihvet : ( الرحوة )
Rihvet, harfin sâkin olarak telaffuzunda mahrece baskının zayıf olması sebebiyle sesin akması anlamına gelir. Bu sıfat med harfleriyle birlikte on üç harfte ( ث ح خ ذ ز س ش ص ض ظ غ ف ه ) bulunur.
İ– Safîr : ( الصفير)
Safir, harfin seslendirilmesi esnasında iki dudak (iki ön diş ve dil ucu) arasından çıkan ve kuş yahut ıslık sesine benzeyen artı sese denir. Bu sıfat ( ص س ز ) harflerinde bulunur.
J- Tefeşşî : ( التفشي )
“Şın” ( ش ) harfine ait olan tefeşşî sıfatı, harfin telaffuzu esnasında sesin ağızda yayılması” anlamındadır. Bu sıfat “şın” ( ش ) harfinin mahrecinin akışındaki özel sestir.
K- Gunne : (الغنة ) :
Gunne “Mîm” ve “nûn” ( م ن ) harflerine ait bir sıfattır. Genizde oluşan bu ses inilti, güvercin yahut kumru sesine benzer.
L- Lîn : ( اللين )
Lîn, “harfi sâkin olarak telaffuz ederken mahrecinden külfetsiz, yumuşak bir şekilde çıkarmak demektir. Lîn sıfatı, üstün harekeli harften sonra sâkin (cezimli) halde bulunan “vâv” ( و ) ve “yâ” ( ي ) harflerine aittir. Lîn harfleri kelime üzerinde yapılan vakıf (duruş) sebebiyle son harf sâkin olduğundan med ile (uzatılarak) okunur. Vasılda (geçişte) med söz konusu değildir.
Med, idgam, ihfâ, izhar, iklâb, sekte vb. bir takım sıfatlar da vardır ki, bunlar bir sebebe bağlı olarak harflerde bulunan ve onun yapısına mahsus olmayan (ârız) sıfatlardır[65].
Lütfen diğer sayfaya geçiniz