İDGAM
(الإدغام)
Mahreçleri aynı veya yakın olan harflerin yan yana gelmesiyle dilde ve kıraatte ortaya çıkan ağırlığın giderilmesi için uygulanan telaffuz biçimini ifade eden terim.
Sözlükte “örtmek, kaplamak” anlamındaki dagm (degam, degamân) kökünden türeyen ve “bir şeyi diğer bir şeyin içine katmak, çiğnemeden yutmak, burnundan konuşmak” gibi anlamlara gelen idgam “mahreç ve sıfatları aynı (misleyn) veya mahreçleri aynı, sıfatları ayrı (mütecâniseyn), yahut mahreç ve / veya sıfatları yakın (mütekāribeyn) olan iki harften ilkini ikinciye katarak telaffuz etmek” mânasında kullanılır. Söz konusu iki harften birincisine müdgam, ikincisine müdgamün fîh denir.
Arapça’ya mahsus olan ve Kur’an kıraatiyle de ilgili bulunan idgam, dilin aynı veya yakın mahrece iki yerine bir defa gitmesiyle telaffuza kolaylık ve akıcılık kazandırmak için yapılır: “Medede” (مدد) yerine “medde” (مدّ), “minmâ” (من ما) yerine “mimmâ” (ممّا) okunması gibi. Aralarında aynılık, mahreç birliği, mahreç veya sıfat yakınlığı bulunan iki harf yan yana geldiğinde genellikle idgam uygulanırsa da hareke kabul etmemesi sebebiyle elifler ve idgamla telaffuz daha da zorlaşacağı için hemzeler arasında idgam yapılmaz. Ancak, “se”âl” (سأّل) ve “re”âs” (رأّس) misallerinde olduğu gibi iki hemze kelimenin ortasında bulunursa idgam uygulanır.
Kur’an tilâvetinde -kıraat imamlarının ihtilâfları da dikkate alındığında- değişik türleri olan idgamı iki ana başlık altında ele almak mümkündür. İdgām-ı Kebîr. Kırâat-i seb‘a imamları içinde yalnız Ebû Amr b. Alâ’nın uyguladığı ve yan yana bulunan iki harften her ikisinin de harekeli olduğu idgam türüdür: لا أبرح حتّى ← لا أبرح حّتّى، فيه هدى ← فيه هّدى gibi. Büyük diye nitelendirilmesi dilde ve tilâvette çokça meydana gelmesi, uygulanmasındaki zorluk, idgam yapmadan önce birinci harfin sâkin kılınması işlemi gibi sebeplerle açıklanmıştır (İbnü’l-Cezerî, I, 274-275). İdgām-ı kebîrde müdgam ile müdgamün fîh genel olarak ayrı ayrı kelimelerde bulunursa da aynı kelimede bulunduklarının örnekleri de vardır. a) Aynı kelimede bulunan misleyn üzerinde idgam uygulaması Kur’ân-ı Kerîm’de sadece iki yerde görülür: مناسككم ← مناسكّم (el-Bakara 2/200); ما سلككم ← ما سلكّم (el-Müddessir 74/42). Benzer örneklerin tamamında izhar uygulanmıştır: أتحاجّوننا، جباههم gibi. Misleynin ayrı ayrı kelimelerde bulunması durumunda birinci harf iskân edilerek ve ikinci harfe idgamla okunmuştur:الشّوكة تكون لكم ← الشّوكة تّكون لكم، شهر رمضان ← شهر رّمضان، لذهب بسمعهم ← لذهب بّسمعهم gibi. Ancak birinci harfin şeddeli veya tenvinli ya da muhatap veya mütekellim “tâ”sı olması durumunda idgam uygulanmamış (كنت ترابا، أفأنت تكره، من أنصار ربّنا، مسّ سقر), ayrıca Lokmân sûresindeki (31/23)فلا يحزنك كفره örneği de -idgam yapıldığında nûn gizli kalacağı için- bu istisnalar arasında zikredilmiştir (Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr, s. 20). b) Aynı kelimede bulunan mütekāribeynin idgamı yalnız “kāf”ın cemi müzekker zamiri olan “kâf”a idgamından ibaret olup “kāf”tan önceki harfin de harekeli olması gerekir:يرزقكم ← يرزقكّم، خلقكم ← خلقكّم gibi. Bu kurala göre “kāf”tan önceki harfin sâkin olması veya “kâf”tan sonra mîm bulunmaması halinde idgam yapılmayacağı tabiidir: خلقك، ميثاقكم gibi. Mütecâniseyn ve mütekāribeynin ayrı ayrı kelimelerde yan yana bulunmasıyla ilgili olarak on altı harf (ب، ت، ث، ج، ح، د، ذ، ر، س، ش، ض، ق، ك، ل، م، ن), kendilerinden sonra gelecek mütecânis veya mütekārib harfe göre iskân edilerek idgamla okunur. Bunlardan bâ sadece “mîm”e idgam edilmiş ve bu idgam Kur’an’da geçtiği her yerde yalnız يعذّب من يشاء cümlesinde uygulanmıştır. Yine bu on altı harften meselâ tâ, kendisinden sonra on harften (ث،ج،ذ،ز،س،ش،ص،ض،ط،ظ) biri bulunduğunda ona idgam edilmiştir:السّيّئات ذّلك، بالبيّنات ثم، الصّالحات جّناح gibi (on altı harften diğerleriyle ilgili örnekler ve istisnaları için bk. İbnü’l-Cezerî, I, 287-288).
İdgām-ı Sagīr. Müdgam olan harfin sâkin, müdgamün fîhin harekeli olduğu idgam çeşididir. 1. “İź, ķad, hel, bel” (إذ، قد، هل، بل) kelimelerinin ikinci harfleriyle te’nis “tâ”sının kendilerinden sonra gelen harfin niteliğine göre o harfe idgam edilmesi hususu kurrâ arasında ihtilâflı olup günümüz İslâm dünyasının yaklaşık % 90’ının benimsediği Âsım b. Ebü’n-Necûd kıraatinin Hafs rivayetine göre bu kategoriye giren yerlerde idgam yapılmamıştır. a) İz (إذ). Kendisinden sonra altı harften biri (ت، ج، د، ز، س، ص) bulunursa idgam meydana gelir:إذّ زّيّن، إذ سّمعتموه، إذ صّرفنا، إذ تّبرّأ، إذ جّعل، إذ دّخلت gibi. b) Kad (قد). Kendisinden sonra sekiz harften biri (ج، د، ز، س، ص، ض، ظ) bulunduğunda idgam yapılmıştır:لقد جّاءكم، ولقد ذّرأنا، ولقد زّيّنّا، قد سّالها، قد شّغفها، ولقد صّرفنا، قد ضّلوا، قد ظّلم gibi. c) Te’nis “tâ”sı. Kendisinden sonra altı harften biri (ث،ج،ز،س،ص،ظ) bulunursa tâ bu harfe idgam edilir:كذّبت ثّمود، نضجت جّلودهم، خبت زّدناهم، وجاءت سّكرت، حصرت صّدورهم، وكانت ظّالمة gibi. d) Bel ve hel (بل،هل). Kendilerinden sonra sekiz harften biri (ت، ث، ز، س، ض، ط، ظ، ن) bulunduğunda idgam yapanlar vardır:بل تّأتيهم، هل ثّوّب الكفّار، بل زّعمتم، بل سّوّلت، بل ضّلّوا، بل طّبع، بل ظّننتم، هل نّنبّئكم gibi. 2. Mahreçleri birbirine yakın bazı harfler (bâ ile fâ ve mîm, fâ ile bâ, râ ile lâm, lâm ile câl, şâ ile tâ ve câl, dâl ile şâ ve câl, câl ile tâ, nûn ile vav ve mîm) arasında meydana gelen ve Kur’an’da az miktarda örneği bulunan idgam uygulamaları vardır ki kaynaklarda bunlar genellikle on yedi konumda ele alınmış olup bu konumlardan “bâ”nın “mîm”e ve “ŝâ”nın “źâl”e idgamıyla ilgili birer örnek (يا بنيّ اركب مّعنا، يلهث ذّلك) istisna edilecek olursa diğerleri Hafs’ın okuyuşunda bulunmamaktadır (İbnü’l-Cezerî, II, 8-19).
Kaynak: DİA