Cerh ve Ta’dil Kitapları:

 

Hadisin sahihini sekîminden, makbulünü
merdudundan ayırma gayretinin bir neticesi olarak gelişmiş olan bu ilim dalında
kaleme alınmış bir çok eser mevcuttur. İbn Ebi Hâtim er-Râzi’nin “Kitâbü’l-cerh
ve’t-ta’dîl’i”; Ahmed b. Hanbel’in “Kitâbü’l-ılel’i” ; Zehebî’nin “Mizânü’l
i’tidâl’i”; Buhârî’nin “et-Târihü’l-kebir’i” bu alanda yazılmış çok sayıdaki
eserden sadece birkaçıdır.[1]

Ravilerin tanınmasında isimlerin, künyelerin ve
lakabların fevkalade önemi vardır. Bu alanlarda ve onlara bağlı tali derecedeki
konularda da özel gayretler sarfedilmiş, eserler yazılmıştır.

Cerh ve ta’dil sonucu oluşan ravi grupları
hakkında müstakil eserler yazılmış olduğu gibi her iki gruba giren ravileri
tanıtan müşterek eserler de kaleme alınmıştır. Mesela İbn Hibban (v.354/965)’ın
Kitabu’s-sikat’ı; Zehebi (v.748/1347)’nin Tezkiretü’l-Huffaz’ı sadece sika
ravileri; İbn Adiy (v.365/976)’in el-Kamil fi’d-Duafa’sı, Zehebi’nin Mizanu’l-İtidal’i
ve el-Muğni fi’Duafa’sı, İbn Hacer (v.852/1448)’in Lisanu’l-Mizan’ı sadece zayıf
ravileri tanıtmaktadırlar.

İbn Ebi Hatim (v.327/939)’inel-Cerh ve’t-ta’dil’i;
el-Mizzi (v. 742/1341)’nin Tehzibu’l-Kemal’i; İbn Hacer’in Tehzibu’t-Tehzib’i
ile Takribu’t-Tehzib’i hem sika hem zayıf ravileri karışık olarak
tanıtmaktadırlar.

Ayrıca müdellisler ve ömrünün sonunda zihni
iğtişaşa uğrayan (muhtelit) sikalar, kendisinden sadece bir kişinin rivayette
bulunduğu raviler (vuhdan) gibi daha özel ravi gruplarını tanıtmak için yazılmış
müstakil eserler de bulunmaktadır.

[2]

Bugün elimizde bulunan rical kitaplarında, kendi
zamanlarında belli bir itibar görerek rivayetleri hadis kitaplarına geçmiş
takriben 20 bin ravinin cerh ve tadil açısından durumu açıklanmış bulunmaktadır.
Bunların büyük çoğunluğu da hicri ilk dört asırda yaşamış kişilerdir. Hadis
metinleri kitaplarda toplandıktan sahihler, sakimler, uydurmalar iyice tefrik
edildikten sonra, artık kitaplardan yararlanma yaygınlaştığı için cerh ve tadil
prensiplerine göre incelenecek ravi de kalmamıştır.[3]

HADİS TENKİDİ

 

1. CERH VE
TA’DÎL

 

Cerh; sözlükte elle, aletle, silahla veya dille
yaralamak, sövmek, dürtmek, bir yarayı deşmek, tesir etmek demektir

Ta’dîl; sözlükte doğrultmak, düzeltmek, hizaya
getirmek, tezkiye etmek, adaleti beyan etmek demektir.

Istılahî manaları ise; Cerh, günahkârlık, tedlis
(karıştırıcılık), yalancılık gibi sebeplerle bir râvinin, hadis mütehassısları
tarafından rivayetlerinin reddedilmesi, ravinin adalet ve zabt yönünden
eksikliklerini, zaaflarını tesbit etmek, rivayetlerini iyice tetkik etmek,
râviyi, rivâyetin sıhhat ve değerine te’sir edecek noksan sıfatlara nisbet
etmektir. Ta’dil; Bir râviyi rivayetleri kabul olunacak şekilde vasıflandırmak,
tanıtmak, râvinin adalet ve zabt sıfatlarını taşıdığına hükmederek
rivayetlerinin sıhhatini ortaya koymaktır.

Cerh ve Ta’dîl ilmi râvileri adalet ve zabt
yönleriyle inceleyen bir ilimdir. “Cerh” yerine ta’n, taz’îf, tezyîf gibi başka
kelimeler de kullanılır. Keza “tâdîl” yerine de, tevsîk, tezkiye gibi başka
kelimeler kullanılmıştır.

Usulcüler, rivâyeti alınacak râvilerin
araştırılarak, fâsık olanlarının belirlenip onlardan rivâyet alınmaması,
haberlerin behemahâl sika (güvenilir) kimselerden alınması gereğine inanırlar,
bunu Kur’an ve hadîslerle delillendirirler: Ayet-i Kerimede: “Ey iman
edenler, size bir fâsık bir haber getirecek olursa onun iç yüzünü araştırın”
(Hucurât: 49/6) buyurmaktadır. Bir başka âyette ise: “İçinizden iki âdil
şâhid getirin” (Talâk: 65/2) buyrulmuştur. İbnu Abbas’ın merfu bir
rivâyetinde Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) “İlmi (hadîsi) şehâdetini
kabul ettiğiniz kimselerden alın” diye emreder. Bunu, Hz. Ömer (radıyallahu
anh)’den yapılan şu rivâyet te’yîd eder: “(Hz. Peygamber) sâdece sika’dan
(güvenilir kişi) hadîs almamızı emrederdi”. İbrahim Nehâî der ki: “Muhaddisler,
hadîs almak için râvilere gelince, gidişâtına, namazına ve ahvaline bakıp sonra
rivâyetini alırlardı.”[1]

Hadis râvilerinin kusur ve meziyetlerinin özel
terimlerle tetkik edildiği “cerh ve ta’dil ilmi” hadis ilminin en önemli
konularından birini oluşturur. Sözlü rivayetlerin yaygın olduğu bir dönemde
ortaya çıkıp gelişen bu ilmin, hadisin ve dolayısıyla İslâm’ın korunması
açısından hicrî dördüncü yüzyıla kadar çok faal bir rol oynadığı kesin bir
gerçektir.

Hz. Peygamber (s.a.s.)’den sonra meydana gelen
bazı siyasî olaylar neticesinde birtakım sapık itikadî grupların ortaya çıkması
ve bunların kendi görüşleri lehinde hadisin otoritesinden yararlanmak
istemeleri, kendilerini hadis uydurmaya sevketmiştir.[2]

Bu olumsuz gelişmeler karşısında İslâm âlimleri
kılı kırk yararcasına bir titizlik göstererek, hadislerin kitaplara geçirilip
tasnif edildiği zamana kadar her râviyi cerh ve ta’dile tabi tutmuşlar ve bu
şekilde, güvenilir olanları zayıflardan, tanınmayanlardan, uydurmacı ve
yalancılardan ayırdetmişlerdir.[3]

Dini, aslî berraklığı içerisinde korumayı yegane
hedef ve vazife bilen İslâm âlimlerinin bu davranışlarını bir başka şekilde
yorumlamak mümkün değildir. Zira Tirmizî (279/892)’nin de açıkça ortaya koyduğu
gibi, amaç, müslümanların hayrını ve iyiliğini istemektir.[4]
Yoksa hiç bir kimse sebepsiz yere müslümanın gıybetini yapmış ve onları
çekiştirmeyi istemiş değildir.

Tanınmış münekkitlerden Yahya b. Saîd el-Kattân
(198/814) cerhettiği muhterem zevât dolayısıyla kendisine yöneltilen:

– Sen cerhettiğin bu zevâtın kıyamet gününde
karşına hasım olarak çıkmalarından korkmuyor musun? şeklindeki bir soruya:

“Bunların düşmanlığına maruz kalmam; hadisini
müdafaa etmediğimden dolayı Rasûlullah (s.a.s.)’in karşıma hasım olarak
çıkmasından çok daha kolaydır.” diye cevap vermiştir.[5]

Onun bu cevabında da görüleceği gibi, konu bir
gıybet ve çekiştirme meselesi değil; ilim ehlinin taşıdığı sorumluluk duygusunun
ve ilmî anlayışın bir çeşit tezâhürüdür.

Diğer taraftan cerh ve ta’dili yapacak âlimlerde
birtakım özelliklerin arandığı gibi; cerh ve ta’dil esnasında dikkate alınması
gereken esaslar da mevcuttur. Bu yönleriyle ehil olmayan bir kimsenin cerh ve
ta’diline itibar edilemez. Şartlarına riayet edilmeden yürütülmüş cerh ve
ta’dilin de ifade edeceği hiç bir değer yoktur.[6]

Hadis münekkitleri cerh ve ta’dilde râvilerin
kuvvet ve zayıflık, doğruluk ve yalancılık gibi durumlarına işaret eden bir
takım terimler kullanmışlardır. Ta’dil için kullanılan terimlerin tertibinde
ulema arasında tam bir ittifak yoktur. İbn Hacer el-Askalânî bu terimleri en
yükseğinden alta doğru altı derecede toplamıştır. Aynı şekilde cerh için
kullanılan tabirler de en hafifinden en ağırına doğru altı kısma ayrılmıştır.
Ta’dilin en yüksek derecesi “evseku’n-nâs”, “esbetü’n-nâs” (insanların en
güveniliri); cerhin en ağır derecesi ise “ekzebü’n-nâs” (insanların en
yalancısı), “hüve ruknu’l-kezibi” (o, yalanın ocağıdır)… tabirleriyle ifade
olunur.[7]

C) Etbauttâbiîn

 

Resulullah (s.a.s)’e iman etmiş olarak tabiînden
bir veya birkaçıyla karşılaşan ve Müslüman olarak ölen kimseler.

Bu tabir ilk gününden itibaren Ümmet-i
Muhammediyye’nin, bizzat Resulullah (s.a.s)’in mübarek ağızlarıyla hayırlılığını
bildirdiği ilk üç neslin üçüncüsüdür. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

“İnsanların en hayırlısı benim asrım(daki
ashabım)dır. Sonra onlara yakın olan (Tabiîn)lerdir. Sonra da onlara yakın olan
(Tebe-i Tabiîn)lerdir.”[1]

“Benim ashabımın, sonra onların ardından gelen
(Tabiî)lerin, sonra da bunların ardından gelen (Tebe-i Tabiî)lerin değerini
takdir etmek bakımından benim hakkımı gözetiniz.”[2]

“Size ashabımın, sonra onların peşinden
gelenlerin, sonra da bunların peşinden gelenlerin (hakkını gözetmenizi) tavsiye
ederim.”[3]

Tebe-i Tabiîn, ashab ve tabiînden sonra
İslâm’ın, gelecek nesillere sağlam olarak aktarılmasında üstün gayret ve
muvaffakiyet göstermiş bir nesildir. Bunların devri özellikle hadis tahammülü ve
rivâyeti usullerinin en mükemmel şekle girdiği devir sayılır. Bu devirde
hadisler gelişi güzel değil, düzenli olarak toplanmış, aynı zamanda mevzûlarına
göre bablara ayrılmış, tasnife tabi tutulmuştur. Bu konuda Râmehürmüzî şunları
aktarır: Bildiğime göre hadisleri ilk tasnif eden kimse, Basra’da Rebî’ b.
Subeyh[4],
Saîd b. Arûbe[5],
Yemen’de Halid b. Cemîl ve Ma’mer b. Raşid[6]
Mekke’de İbn Cüreyc[7],
Kûfe’de Süfyân es-Sevrî[8]‘dir.

Şüphesiz bu devreye ait olup zamanımıza kadar
intikal eden en önemli musannef eser, İmam Mâlik b. Enes[9]‘in
Muvatta’ isimli eseridir.[10]

İmam Sehavî’nin beyanına göre tebe-i tabiîn
nesli Hicri 220 yılında sona ermiştir.[11]

Tebe-i Tabiîn, hadislerin cem ve tedvini yanında
Kur’an ve Sünetten çıkan ahkâmın tatbikinde de tabiînden sonra en büyük çabayı
gösteren nesildir. İslâm hukuku bunların devrinde büyük inkişâf göstermiştir.
Aralarından büyük müctehidler yetişmiş, İslâm hukuku müstakil bir ilim halinde
tedvin edilmeye başlanmıştır.

İslâm şehirlerindeki fakîh tebe-i tabiîn
şunlardır:

Medine’de:
İbn Ebî Zi’b, Mâlik b. Enes, el-Macîşûn Abdü’l-Azîz, Süleyman b. Bilâl.

Mekke’de:
İbn Cüreyc, Süfyan b. Uyeyne, Nâfi b. Ömer el-Kureşî, Müslim b. Hâlid.

Şam’da:
Abdurrahman el-Evzaî.

Mısır’da:
Yahya b. Eyyûb, Ubeydullah b. Lehîa.

Yemen’de:
Ma’mer b. Raşid, Abdullah b. Tâvûs.

Basra’da:
Rebî’ b. Sabîk, Saîd b. Ebî Arûbe, Şu’be b. el-Haccâc, Cerîrr b. Hazim, Hammad
b. Seleme.

Kûfe’de:
İbn Ebî Leylâ, Süfyan es-Sevrî, Haccâc b. Ertât, Mis’ar b. Kedâm, İbn Mesrûk,
Züfer b. Hüzeyl, Abdullah b. el-Mübarek, Ebu Yusuf, Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî,
Hasen b. Ziyâd, Vekî’ b. el-Cerrâh, Âfiye, Ebû Isme, Hammâd b. Ebî Hanîfe.[12]

Bunlar tebe-i tabiîn âlimleri ve en
meşhurlarıdır. Bunların dışında H. 220 yılına kadar yaşayıp ashabı görenleri
gören bütün mümin kitlelerdir. Bu kitlelerin tümü, Hz. Peygamber’in hadislerinde
övülmüştür. Dolayısıyla saygıya layık bir nesildir.[13]

Mü’min olarak bir Tâbiî’yi gören ve müslüman
olarak ölen kimseye denir. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) tarafından tebcil
edilen üçüncü nesli teşkîl eder. İslamın pek çok güzîde evladı bu nesilden
çıkmıştır. Metbu imamlardan Şâfiî ve Mâlik hazretleri (radıyallahu anhüma) bu
nesle mensuptur. Süfyanu’s-Sevrî (V.1611777), Süfyan İbnu Uyeyne (V.198/813),
Leys İbnu Sa’d (V.175/792), Etbauttâbiîn’in diğer tanınmışlarındandır.

[14]

Hadis ilmi tarihinin kütübü sitte müellifleri
olarak bilinen muhaddisleri dört ve beşinci tabakaya mensupturlar.[15]

Raviler İle İlgili Terimler

 

1- Muttefak:
İki ravinin kendi adlarıyle babalarının adları birleşmiş olmak.

2- Muhtelif:
İsimler ayrı ayrı olmak.

3- Müteşabeh:
Yazılış ve okunuşlarda isimlerinde benzerlik olmak. (Muhammed bin Ukayl-i
Nisaburi, Muhammed bin Ukayl-i Firyabi) gibi.

[1]

Tâbiîn’in Efdalleri:

 

Usûl kitapları Tâbiînden bir kısmını efdal
olarak kaydeder. Hizmetleri ve mevsûkiyetleri ön plana alınarak tafdîl edilen bu
zatlar şunlardır:

Saîd İbnu’l-Müseyyeb, Ebu Osman en-Nehdî, Kays
İbnu Ebî Hâzim (Esved İbnu Yezîd’in amcası ve İbrahim İbnu Yezîd’in dayısı
olan), Alkame İbnu Kays, Mesrûk İbnu Ecdâ, İmam Ahmed İbnu Hanbel, bunlardan her
birini Tâbiîn’e tafdil etmiştir.

Bir de şu var: Efdâliyet; bazılarınca beldelere
izafeten tevcîh edilmiştir. Buna göre Medînelilerin efdali Saîd İbnu Müseyyeb,
Kûfelilerin efdali Üveys İbnu Âmir el-Karenî, Basralıların efdali Hasan-ı
Basrî’dir.

Bu ikinci taksim, Hz. Ömer’in merfu olarak
rivâyet ettiği “Tâbiîn’in en hayırlısı Uveys denen bir kimsedir” hadisine
uyduğu için İbnu Salah ve el-Irakî beğenmişlerdir.

Hanım Tâbiîlerin (Tâbiiyyât) efdali Muhammed
İbnu Sîrin’in hemşiresi Hafsa Bintu Sîrin ile -daha önce tercümesini sunduğumuz
Amrâ bintu Abdirrahman İbni Sa’d İbni Zürâre ve bu ikisinden sonra Ümmû’d-Derdâ
künyesiyle bilinen Hüceyme (yahud Cuheyme)’dir.

Eimme-i Metbû’în’den sadece Ebû Hanîfe
Tâbiîn’dendir. Hz. Enes (radıyallahu anh)’i çocukluğunda birkaç kere görmüştür.
Ayrıca, Hz. Câbir, Abdullah İbnu Cez’ez-Zübeydî, Abdullah İbnu Üneys ve Aişe
bintu Acred (radıyallahu anhüm ecmaîn)’i gördüğü, rivâyetlerde bulunduğu
bilinmektedir.[1]

2. Fukaha-yı Seb’a:

 

Medine’de aynı asırda yaşayan tabiîlerden yedi
fakih.

Emevilerin iktidarda bulunduğu yıllarda bazı
sahâbe çocukları ve tabiînden kimselerin bu iktidar ve yönetime karşı gelip
toplumda çeşitli karışıklıkların çıkması yüzünden bir kısım sahâbîler, tabiîler
hükümet merkezinden uzak şehirlere çekilip İslâmi ilimlerle uğraşmışlardı.

Onların ilmî çalışmaları ve çevrelerinde
toplanan öğrencilerinin gayretleri daha sonra tefsir, hadis ve fıkıh gibi
ilimlerin teşekkül ve tedvinini doğurmuştur.

Tabiatiyle birbirinden uzak ve değişik toplumsal
şartlara sahip olan bu şehirlerdeki bilginler arasında görüş farkları gittikçe
belirgin hâle geliyor ve her şehirde kendisine göre bir fıkıh ekolü doğmaya
başlıyordu. Bunların en etkili olanları Hicaz ve Irak ya da diğer adıyla Medine
ve Kûfe ekolleriydi. Kur’an, sünnet ve sahâbîlerin icmâlarıyla hükmü
belirtilmemiş olan meseleleri Iraklı bilginler, akıl ve ictihad ile çözmeye
çalışıyorlardı. Hicazlılar ise daha ziyâde hadis ve geleneklerden hareket
ediyorlardı. Dolayısıyla bunlara “Hadis” veya “Eser” ehli adı veriliyordu.

İşte Hicaz ekolünü Fukahây-ı Seb’a denilen yedi
fakih temsil etmektedir. Bunların başında Saîd b. el-Müseyyeb gelir. Bunlar,
hakkında nass bulunmayan konularda ictihad yaparlarken en çok maslahata önem
verirler ve genellikle ortaya çıkmamış problemler üzerinde durmaz ve bu gibi
konularda görüş beyan etmezlerdi.

Fukahay-ı Seb’a’ya bu ismin verilmesinin sebebi,
sahâbeden sonra fetva işinin bunlara kalması, ilim ve fetvanın daha çok
bunlardan etrafa yayılması ve bununla şöhret bulmaları içindir. Nitekim onların
yaşadığı asırda Salim b. Abdullah b. Ömer ve benzeri birçok tâbiî âlimler
olmasına rağmen fetva işi en çok bu yedi fakihten soruluyordu.[1]

Bu yedi Fakih şunlardır:

1- Saîd b. el-Müseyyeb
(ö. 94/712 veya 105/723): Tâbiîlerin reisi idi. Hadis rivâyeti, zühd, ibâdet ve
takvayı nefsinde toplamıştı. Aynı zamanda rüya tâbirini de çok iyi biliyordu.
Sa’d b. Ebı Vakkas ve Ebû Hureyre gibi bir grup sahâbîden ve Peygamber
efendimizin hanımlarından hadis dinlemiştir. Ebû Hureyre’nin kızı ile evli idi
ve hadislerin çoğunu da Ebû Hureyre’den rivâyet etmiştir. Kendisi der ki: Elli
seneden beri cemâatle namazda imamın ilk tekbirini kaçırmadım ve elli seneden
beri namazda bir adamın kafasına bakmadım (ilk safta durduğu için). Ayrıca elli
yıl sabah namazını yatsı abdestiyle kıldığı söyleniyor. Kendisi şöyle diyordu:
Allah’a ibâdet gibi insanı şerefli kılan ve Allah’a karşı günâh işlemek gibi
insanı küçük düşüren bir şey yoktur.

Emevi yöneticilerinden Abdülmelik b. Mervan’ın
oğulları Velid ve Süleyman’ın veliaht olmalarına bey’at etmediği için
Abdülmelik’in emriyle Medine valisi Hişâm b. İsmail tarafından kendisine elli
değnek vurulup Medine sokaklarında teşhir edildi. Zâlimlerle ilgili şunu
söylüyor: Zâlimlerin çevresindeki yardımcılarına ancak kalben nefret ederek
bakın, ta ki amelleriniz yok olmasın. Said b. el Müseyyeb Medine’de vefat
etmiştir.

2- Ebû Bekr b. Abdirrahman b. Hâris b. Hişâm
(ö. 94/712): Tâbiîlerin ileri gelenlerindendir. Kureyş Rahibi diye
adlandırılırdı.[2]

3- Kasım b. Muhammed b. Ebu Bekr es-Sıddîk
(ö. 107/725): Tâbiîlerin ve zamanının en üstün şahsiyetlerindendi. İmam Mâlik,
“Kasım bu ümmetin fakihlerindendir” diyordu. Kendisi bir grup sahâbîden rivâyet
etmiş, kendisinden de tâbiîlerin büyüklerinden bir cemâat rivâyet etmiştir.
Mekke ve Medine arasında bulunan ve Kudeyd denilen bir yerde vefat etmiştir.[3]

4- Urve b. Zübeyr b. el-Avvâm
(ö. 94/712): Alim ve sâlih bir zat idi. Kur’an-ı Kerîm kıraatlarıyla ilgili
kendisinden rivâyetler yapılmıştır. Kendisi teyzesi olan Hz. Âişe’den hadis
dinlemiş, ondan da İbn Şihâb ez-Zührî ve diğer bazı âlimler rivâyet etmiştir.
Medine’de kendi adıyla anılan Urve kuyusunu kendisi kazdırmıştır. Medine
yakınında Fur’ denilen bir köyde vefat etmiştir.[4]

5- Ebu Eyyub Süleyman b. Yesâr el-Hilali
(ö. 107/725 veya 104/722): Âlim, âbid ve güvenilir bir zat idi. Kendisi, İbn
Abbâs, Ebû Hureyre ve Ümmü Seleme’den hadis rivâyet etmiş, ondan da İmam Zührî
ve büyük hadisçilerden bir grup rivâyet etmiştir.[5]

6- Hârice b. Zeyd b. Sâbit
(ö. 104/722 veya 100/718): Kadri yüce âlim ve zâhid bir tâbiî idi. Zührî
kendisinden hadis rivâyet etmiş, Medine’de vefat etmiştir.[6]

7- Ubeydullah b. Abdullah b. Ute b. Mes’ud
(ö. 98/716): Belli-başlı tâbiîlerdendi. Kendisi İbn Abbâs, Hz. Âişe ve Ebû
Hureyre’den hadis dinlemiş ondan da Ebu’z-Zenad, Zührî ve diğer bazıları rivayet
etmiştir. Zührî, “Dört denize ulaştım” diyor ve onların arasında Ubeydullah’ı da
zikrediyor. Ömer b. Abdilaziz, ‘Ubeydullah’ın bir gecesi bana bütün dünyadan
daha sevimlidir’; O’nun bir gecesini beytulmâlin parasından bin dinara satın
alırım” diyordu. Medine’de vefat etmiştir.[7]

Ebu Seleme İbnu Abdirrahmân İbni Avf (V.104)’ın
da fukahay-ı seb’adan olduğu söylenir.

[8]

1. Muhadramun:

 

Rasulullah (s.a.s), zamanında yaşayıp müslüman
olduğu halde, onu görme fırsatına kavuşamayan kimseler. Edebiyatta, ömrünün
yarısını câhiliye döneminde, diğer kısmını da müslüman olarak geçirmiş olan
şâirler.

Arapça “hadrama” kökünden türetilmiş olan “muhadram”
kelimesinin çoğuludur. Hz. Peygamber (s.a.s) devrinde müşrik Arap kabilelerle
müslümanlar arasında savaş yapıldığı zaman, bu kabileler içindeki müslümanlar,
kendilerinin diğer müşriklerden ayırdedilebilmelerini sağlamak maksadıyla,
develerinin kulaklarından bir kısmını kesiyorlardı. Develerinin kulaklarını
kestikleri için bu kimselere, “bir kısmını kesen” anlamında “muhadrim”
denilmiştir.[1]
Kelimenin “iki şeyin birbirine karışması” anlamında değişik bir kullanımına göre
ise, yaşı itibarıyla sahabeden mi yoksa Tabi’inden mi olduğu karıştırılan
kimselere de muhadramun denilmektedir.

[2]

Arap edebiyatında ise, cahiliye şairlerinden
olup, İslâm dönemini de idrak eden ve hayatının kalan kısmını müslüman olarak
geçiren kimseler için kullanılmaktadır.

İki ayrı mu’alâka’nın sahibi, Lebib el-Amirî ve
Ka’b bin Züheyr, Hassân b. Sâbit, Nâbiğa el-Ca’dî, Ebu Züeyb el Hüzelî gibi
şairler muhadramûn şairleri olarak adlandırılırlar.

Bazıları ise Hz. Peygamber (s.a.s)’in zamanında
yaşamış olduğu halde, onun ölümünden sonra iman eden kimseleri muhadramûn olarak
adlandırırlar.

Muhaddisler, Hz. Peygamber devrinde müslüman
olarak yaşamış oldukları halde onu göremeyen kimseler için bu sıfatı
kullanmışlardır. İmam Müslim, Irakî ve Suyûtî, bunlardan bilinen ve meşhur
olanlarının bir kısmını tesbit etmişlerdir. Veysel Karanî adıyla şöhret bulmuş
olan Üveys bin el-Karenî, Kadı Şüreyh bin el-Haris, Alkame bin Kays ve Ka’b el-Ahbâr
bunlardan bazılarıdır.[3]

Muhadram, hadisçilerin ıstılahında, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın sağlığında müslüman olduğu halde, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’la görüşmek şerefine eremeyen kimselere verilen bir unvandır. Tariften
de anlaşıldığı üzere bunlar câhiliye devrini de idrak etmiştir, İslâmı da.
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’la sohbetlerine dair bir rivâyet olduğu
takdirde sahâbî sayılırlar, olmadığı müddetçe Tâbiîn’e dâhil edilirler.

Muhadram kelimesi lügatçiler tarafından biraz
farklı bir kullanılışa sâhiptir. Muhtemel iltibasın önlenmesi için bilinmesinde
fayda var: Onlar, yarı ömrünü câhiliye’de, yarı ömrünü de İslâm’da geçiren
herkese muhadram derler ve Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’la sohbet şartını
aramazlar. Böyle olunca Muallaka sâhibi Lebîd-i Âmirî, Ka’b İbnu Zübeyr, Hassân
İbnu Sâbit el-Ensârî, Nâbiga el-Ca’dî (radıyallahu anhüm ecmaîn) ile Ebu-Züeyb
Hüzelî, Mütemmim İbnu Nüveyre, Muhadram şâirler addedilirler. Halbuki bunlardan
Lebîd, Hassân, Hakîm İbnu Hizâm muhaddislerce sahâbî sayılırlar.

Muhadram sayılan müslümanlardan bir çoğunun ismi
kitaplarda belirtilir. Biz sadece birkaç tanesini örnek olarak kaydediyoruz: Ebu
Osman en-Nehdî, İbnu Recâ el-Utâridî, Ahnef İbnu Kays et-Temîmî, Uveys İbnu Âmir
el-Karenî, Kadı Şureyh İbnu’l-Hâris, Alkame İbnu Kays, Ka’b el-Ahbâr, Mesrûk
İbnu Ecda’, Ertât İbnu Süheyye vs.[4]

Tâbiîlerin Tabakaları:

 

Sahâbe gibi Tâbiîn’in tabakalara ayrılmasında da
ihtilâf edilmiştir. Bunları Müslim üç, İbnu Sa’d dört tabakaya ayırır. Hâkim
onbeş tabaka teklif ederse de bütün tabakaları açık seçik beyan edip, her
tabakaya ait isimleri zikredememiştir. Bu sebeple hepsini zikretmekten ziyade
iki noktaya temas edip geçeceğiz:

Hâkim’in Ma’rifetu Ulumî’l-Hadis’te belirttiğine
göre:

1) Büyük Tabiiler Tabakası:
Sahabelerin büyüklerinden hadis rivayet edenler. İlk tabakayı Aşere-i Mübeşşere
ile karşılaşanlar teşkil eder: Saîd İbnu’l-Müseyyeb, Kays İbnu Ebî Hâzım, Ebu
Osman en-Nehdî, Kays İbnu Ubâd, Ebu Sâsan… gibi.

2) Orta Yaşlı Tabiiler Tabakası:
Sahabe ve tabiinden hadis rivayet edenler. el-Esved İbnu Yezîd, Alkame İbnu Kays,
Mesrûk İbnu’l-Ecda, Ebu Seleme İbnu Abdirrahman, Hârice İbnu Zeyd vs.

3) Küçük (Genç) Tabiiler Tabakası:
Bunlar, Hz. Peygamber zamanında küçük yaşta olan sahabilerden hadis rivayet
edebilen ve uzunca yaşayan sahabilere kendileri çocuk yaşlarındayken
kavuşabilenler. Âmir İbnu Şurâhî’l eş-Şa’bî, Ubeydullah İbnu Abdillah ve
akranları…

Hâkim bu kısa bilgiden sonra: “Tâbiîn onbeş
tabakadır, sonuncu tabaka Basralılardan Enes (radıyallahu anh)’e, Kûfelilerden
Abdullah İbnu Ebî Evfa’yı, Medînelilerden Sâib İbnu Yezîd’e, Mısırlılardan
Abdullah İbnu’l-Hâris’e… rastlayanlardır” der.

Tâbiîn, daha önce kaydettiğimiz ve mütevâtir
olduğunu belirttiğimiz “İnsanların en hayırlıları benim asrımdakilerdir…”
hadisinde tebcil edilen ikinci nesli teşkil eder. Bunların sayıları hususunda
rakam verilmemiştir. Ama Ashab’ın her tarafa dağılmış olmaları sebebiyle
miktarları çoktur. İslamî ilimlerin gelişmesinde bu altın neslin büyük hizmeti
olmuştur. Hadîslerin cem ve tedvîninde bunlar hizmet sunmuşlardır.

Bunlardan en çok hizmet ve eser sunulan
bölgelere göre şöyle zikredebiliriz:

Mekke’de:
İkrime (V. 105/723) (Abdullah İbnu Abbas’ın kölesi), Ata İbnu Ebî Rabâh
(V.115/733), Ebu’z-Züheyr Muhammed İbnu Müslim (V. 128/745).

Medîne’de:
Sa’îd İbnu’l-Müseyyeb (V. 93/711), Urve İbnu’z-Zübeyr (V.94/712), Sâlim İbnu
Abdillah İbni Ömer (V. 106/724), Süleyman İbnu Yesâr (V.93/711), el-Kâsım İbnu
Muhammed İbni Ebî Bekr (V. 112/730), Abdullah İbnu Ömer’in kölesi Nâfi (V.
117/735), Muhammed İbnu Şihâb ez-Zührî (V.124/741), Ebu’z-Zinâd (V.130/747).

Kûfe’de:
Alkame İbnu Kays (V. 62/681), İbrahim en-Neha’î (v.96/714), Âmir İbnu Şürâhîl
eş-Şa’bî (V.104).

Basra’da:
el-Hasen el-Basrî (V.110/728), Muhammed İbnu Sîrîn (V.110/728), Katâde
(V.117/735).

Şam’da:
Kabîsa (V.86/704), Ömer İbnu Abdilazîz (V.101/719), Mekhûl (V.118/736).

Yemen’de:
Tâvus İbnu Keysân (V.106), Vehb İbnu Münebbih (V.110/728).

[1]

Tabiin neslinin meşhurları arasında Said b. El-Müseyyeb
ve Ebu Hanife bulunmaktadır.

Tabiilerin sayısı hakkında kesin bir rakam verme
imkanı yoktur. Cahiliyye dönemini ve Hz. Peygamber zamanını idrak etmiş
olmalarına ve müslüman da olmuş olmalarına rağmen Hz. Peygamber’le görüşemeyen
ancak sahabilerle görüşebilen muhadramlar da tabilerdir.[2]

B) Tâbiîler

 

Hz. Muhammed (s.a.s)’in sahabilerinin devrine
yetişen, onları gören, imân sahibi olduğu halde onlarla beraber bulunan ve imân
üzere vefât eden kişiler, sahabeden hadis nakledenler.

Arapça bir kelime olan tâbiûn, “tebi-e”
fiilinden gelmektedir. Bu fiil, birinin izinde yürümek, ona tabi olmak,
beraberinde bulunmak, cemâatın namazda imama tabi olması gibi manaları ifâde
eder. Bu fiilden ismi faili, “tâbiun” dur. Sonuna nisbet ya’sı bitişince,
“tabiî” olur. Bunun çoğulu da, “tâbiûn” dur. Kelime olarak Türkçe karşılığı;
uyanlar, tabi olanlar demektir. Dinî anlamda da, Hz. Muhammed (s.a.s)’in
sahabilerine tabi olan, onları takib eden nesil için kullanılır. Arap gramerine
göre, tâbiûn kelimesi ref’ halindedir, yani ötreli okunma durumundadır. Bunun
nasb ve cer (kesreli ve fethalı) okunma hali ise, “tâbin”dir. Buna göre “tâbiûn”
ve “tâbin”, aynı anlamda olan iki kelimedir.

Müslüman bir kişinin Tâbiûn’dan sayılabilmesi
için, Sahabileri gördüğünde, görüp işittiğini hafızasında tutabilecek bir yaşta
olması gerekir.

Tâbiûn, İslâmın ikinci neslinden oluşmaktadır.
Onlardan sonra gelen nesle de, “etbâu’t-tâbiîn” veya “tâbeu’t-tâbiîn” denir.

İlk tabiînin kim olduğu hususunda alimlerin
farklı yorumları vardır. Bazı alimler, “Yalnız bir sahabiyi gören kişi Tabiûndan
sayılır” demişler, diğer bazı alimler de, yalnız görmeyi, bir araya gelmiş
olmayı yeterli kabul etmemişlerdir. Onlara göre, bir kişinin Tâbiûndan
sayılabilmesi için, Sahabilerle sohbette bulunmuş olması gerekir. Onun için
Tabiûn’un başlangıcı net bir şekilde tesbit edilmemiştir.[1]

Tâbiûn devri hicri 120 tarihlerine kadar devam
etmiştir. Tâbiûn devri, İslâm kültür hayatının son derece gelişen ve parlak olan
devridir. Siyâsi iktidar bakımından bu dönem, Emevilerin hakimiyetine rastlar.

Sahâbilerin tabakaları hakkında olduğu gibi,
Tâbiûn’un tabakaları hakkında da alimlerin farklı yorumları olmuştur. Herkes
onları kendilerine göre farklı bir şekilde tabakalara ayırmıştır. İmam Müslim,
Tabileri üç, İbn Sa’d dört, Hâkim de onbeş tabakaya ayırmışlardır. Hâkim’e göre
ilk tabaka, Aşere-i Mübeşşere (Cennetle müjdelenen on sahabî)’yi görenlerdir.
Onlar da şu zatlardır: Kays b. Ebi Hazm el-Becelî, Ebu Osman en-Nehdî, Kays b.
Ubâd el-Kaysî, Ebu Sasan Hüseyn b. el-Münzir er-Rekâsî, Ebu Vâil, Şakik b.
Seleme el-Kufi, Ebu Recâ el-Utaridî.

Bunlar muhadremûndandırlar. Muhadremûn, hem
cahiliye döneminde ve hem de İslâm döneminde bulunduğu halde, Hz. Muhammed
(s.a.s) ile buluşamayan müslümanlara verilen bir ünvandır. “Sahih” sahibi
Müslim, bunların sayısını yirmi olarak zikretmiştir.

Tâbiûn neslinin hadis rivâyetinde, Tefsirde,
nahv’ın gelişmesinde, fıkhî konuların oluşmasında ve diğer çeşitli ilimlerde
büyük hizmetleri olmuştur. Hadislerin yazılması ve tasnif edilip konularına göre
kısımlara ayrılması onların öncülüğünde gelişmiştir. Tabiûn neslinden hadis
yazan çok kişi vardır. Bunların en meşhurları İbn Şihâb ez-Zühri, Said İbnu’l-Müseyyeb,
Said b. Cübeyr, Hasan el-Basri, İbrâhim en-Nehai vb.dirler.

Tâbiûn neslinden fıkıh ilmi ile de meşgul olan,
bu sahada hizmeti geçen bir çok kişi vardır. Medine’de, arkadaşları arasında
fıkıh ilminde temâyüz eden, ileri derecelere ulaşan yedi zat olmuştur ki,
bunlara “fukahâ-yı seb’â” adı verilir ve onlar da şunlardır: Saîd b. el-Müseyyeb,
Kasım b. Muhammed b. Ebi Bekr es-Sıddîk, Urve b. ez-Zubeyr, Harice b. Zeyd b.
Sabit, Ebu Seleme b. Abdurrahman b. Avf, Ubeydullah b. Utbe b. Mes’ûd ve Ebu
Eyyûb Süleyman b. Yesâr el-Hilâlî.

Sonradan fetvaları taklid edilen ve mezheb imâmı
olarak kabul edilen kişilerden yalnız Ebu Hanife, Tâbiûn neslindendir. Diğer
mezhep imâmları, daha sonraki nesillerdendirler.[2]

Tâbiûn zamanında tefsirde de büyük gelişmeler
kaydedilmiştir. Bu dönemdeki tefsir çalışmaları, tefsirin ikinci dönemi olarak
kabul edilmiştir.

Tâbiûn’un tefsirdeki görüşlerinin delil olarak
kabul edilip edilmemesi hususunda, alimlerin farklı görüşleri vardır. Bazı
alimler onların görüşlerini delil olarak kabul ederken, diğer bazı alimler de,
onların görüşlerini delil olarak kabul etmemişlerdir.

Tâbiûn, döneminde Mekke, Medine ve Irak’ta
tefsir okulları gelişmiştir. Bu okullarda, Tâbiûn neslinden büyük tefsir
alimleri yetişmiştir. Bu alimlerden bazıları şunlardır: Tâvus b. Keysan, İkrime,
Atâ b. Ebi Rabah, Zeyd b. Eslem, Alkame b. Kays, Mesrûk, Uveys b. Zeyd, Mürre
el-Hamedânî, Muhammed b. Ka’b el-Kurezî.[3]

Diğer çeşitli ilim dalları da, Tâbiûn döneminde
gelişme kaydetmiştir. Bu ilim dallarında, büyük ilim adamları yetişmiştir.
Tâbiûn devri, bütün ilim dalları için gelişme devri durumundadır.

Tâbiûn’un fazileti, Kur’an’a dayanmaktadır:

“Onlardan sonra gelenler derler ki: Rabb’imiz,
bizi ve bizden önce inanan kardeşlerimizi bağışla. Kalplerimide inananlara karşı
bir kin bırakma! Rabb’imiz, sen çok şefkatli, çok merhametlisin!”
(el-Haşr, 59/10).

Bu ayette, Tâbiûn’un güzel vasıfları dile
getirilmiştir. Onların dönemi, bu ayet nazil olduktan sonra gelmiştir. Onların
döneminden önce, Yüce Allah onlardan överek bahsetmiştir.

Ayette ifâde edildiği gibi, insanlar arasında
ırk, mekân, vatan, kabile, renk gibi hiç bir ayırım yapmadan, bütün imân ehli
için dua etmişlerdir. Tâbiûn, tevhid, imân ve inanç kervanı, duaları da imân
duasıdır. Onlar, ne şerefli bir kervan ve duaları, ne güzel bir duadır![4]

Konu ile ilgili olan diğer bir ayetin meâli
şöyledir:

“Muhâcirlerden ve Ensârdan (İslâm’a girmekte)
ilk önce geçenler ile bunlara güzelce tabi olanlar… Allah onlardan razı
olmuştur, onlar da O’ndan razı olmuşlardır. (Allah) onlara, altlarından ırmaklar
akan, içinde ebedi kalacakları cennetler hazırlamıştır. İşte büyük kurtuluş
budur.” (et-Tevbe: 9/100)

Ayette geçen “tabi olanlar” ifâdesi, müfessirler
tarafından iki mana da yorumlanmıştır. Birincisi, onları takib eden, onlardan
sonra gelen Tâbiûn nesli demektir. İkincisi ise, kıyâmet gününe kadar din, imân,
ahlak ve takvada onlara tabi olan insanlar olarak kabul edilmiştir.[5]

Hz. Muhammed (s.a.s) de, çeşitli hadislerde
Tâbiûn’u övmüş, methetmiştir:

“Ne mutlu beni görüp imân edene! Ne mutlu beni
göreni görene!..”[6]

“Ümmetimin en hayırlıları, benim zamanımda
yaşayan Sahabelerdir. Ondan sonra, onlardan sonra gelen nesildir ve ondan sonra
hayırlı olanlar da, onlardan sonraki nesildir”[7]

Tâbiûn’un son tabakasını, en son ölen Sahabeyi
görenler oluşturmuştur. Buna göre son tabi, Mekke’de Ebu’t-Tufeyl Amir b.
Vasile’yi gören Halef b. Halife’dir (180/796). Halef’in ölümüyle Tâbiûn’un sona
erdiği kabul edilir.[8]

Tâbiî, Hâkim en-Neysâburî’nin de dâhil
bulunduğu, ulemâdan ekseriyetin kabul ettiği tarife göre, Sahâbe (radıyallahu
anhüm)’den biriyle veya birkaçıyla karşılaşmış olan mümin kimsedir. Sahâbeliğin
sübûtunda imâna mukârin olmak şartıyla uzaktan bile olsa Resûlullah’ı görmek
yeterli sayıldığı halde burada, Sahâbî ile mülâkat şart koşulmuştur. Hattâ İbnu
Hibbân, görüşmeyi de yeterli bulmayıp, sahâbeden gördüğünü ve işittiğini
zabtedecek yaşta olması şartını koşar. Bağdâdî, Sahâbî ile olacak Lika’nın kısa
değil, bir müddet devam edecek bir sohbet olması gereğinde ısrar eder. Bu farklı
görüşlere rağmen ekseriyet karşılaşmayı yeterli gördüğü için, Enes’ (radıyallahu
anh)’i görmüş bulunan A’meş’i (V. 148/765), Yahya İbnu Ebî Kesîr’i (V. 129/746),
Cerîr İbnu Hâzım’i (V. 170/786) Tâbiîn’den saymışlardır. Keza Amr İbnu Hureys
(radıyallahu anh)’i gördüğü için Musa İbnu Ebî Aişe’yi; Abdullah İbnu Ebî Evfa
(radıyallahu anh)’yı gördüğü için Mansûr İbnu el-Mu’temîr’i (132/749) Tâbiîn’den
saymışlardır. Halbuki bunların görmeleri mücerred bir görmedir, hiçbirinin
sahâbilerden muttasıl rivâyetleri mevcut değildir.[9]

Tabileri bilmenin, hiç şüphesiz onları
sahabilerle karıştırmamak, etbau’t-tabiinden olanları da tabii saymamak
bakımlarından önemi büyüktür. Tabiiler, İslam kültürünü ve davetini sonrakilere
ulaştırmakta sahabilerden görevi devralmış bir nesildir.

Tabiilerin en büyüğü ve faziletlilerinin kim
olduğu konusu, her şehir ve yöre halkınca farklı şekilde tesbit edilmişse de
genelde Said b. El-Müseyyeb (veya el-Müseyyib) kabul edilmiştir. Uveys
el-Karani’dir diyenler de vardır. Hatta Ömer b. El-Hattab’ın “Tabiinin en
hayırlısı kendisine Uveys denilen kişidir.”[10]
Buna göre Uveys el-Karani’yi tabiin’in en hayırlısı kabul etmek gerekmektedir.

Hanımlardan da Hafsa binti Sirin ve Amra binti
Abdirrahman sayılmalıdır.

Tabiilerin ilimler tarihindeki en büyük rolü,
başta hadis ilmi olmak üzere İslami ilimlerin tedvin, tasnif ve neşrini
gerçekleştirmekte kendisini gösterir. Medine, Mekke, kufe’nin fıkıh ve hadis
ilimlerinin merkezleri olarak dikkat çekmesi hep bu dönemde olmuştur.[11] 

Aşere-i Mübeşşere:

 

Hayatta iken Hz. Peygamber (s.a.s.)
tarafından Cennet’le müjdelenen ashabın ileri gelenlerinden on kişi için
kullanılan bir tabir.

Kur’an-ı Kerîm’de bu hususta
herhangi bir delil mevcut olmamakla birlikte, Rasulullah’ın sahîh hadisleriyle
sabit olan bu ashabın Cennetlik oluşları, İslâm’ın genel prensipleri dahilinde
gayet tabi bir olaydır. Aşere-i Mübeşşere tabirinin yanısıra “el-mubeşşirun
bi’l-Cenneh” tabiri de bu sahabeler hakkında kullanılmıştır. Bu meşhur on sahabi
şunlardır: Hz. Ebû Bekr (ö. 634), Hz. Ömer (ö. 643), Hz. Osman (ö. 655). Hz. Ali
(ö. 660), Hz. Abdurrahman b. Avf (ö. 652), Hz. Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh (ö. 639),
Hz. Talha b. Ubeydullah (ö. 656), Hz. Zubeyr b. Avvam (ö. 656), Hz. Sa’d b. Ebi
Vakkâs (ö. 674), Hz. Said b. Zeyd (ö. 671).

Bu büyük sahabilerin kendilerine
has özellikleri vardır. Meselâ: Mekke’de ilk müslüman olan bu şahsiyetler Hz.
Peygamber’e ve İslâm davasına büyük katkıları olan kişilerdir. Bu büyük
sahabilerin hepsi İslâm devletinin müşriklere karşı giriştiği ilk büyük cihat
hareketi olan Bedir gazvesinde bulundukları gibi, Hz. Peygamber’e, O’nu ve
İslâm’ı sonuna kadar koruyacaklarına dair Hudeybiye gününde ağaç altında Bey’at
etmişlerdir. İslâm akidesi için Allah yolunda en yakın akrabalarına karşı
çarpışmaktan geri durmamışlardır. Hadis âlimlerinden bazıları eserlerine bu on
sahabinin rivayet ettikleri hadîslerle başlamışlardır. Ayrıca sırf Aşere-i
Mübeşşere’nin hayatlarını konu alan müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bunların
faziletleri ve Rasulullah tarafından Cennet’le müjdelendikleri sahih hadis
kaynak ve mecmualarında sabittir.[1]