1) Tahsis:

 

Bir lafzın şümûlüne giren mânalardan bir
kısmını, o lafzın şümülünden dışarı çıkarmaktır. Bu iş muhassıs (tahsîs edici)
denen bir delille yapılır. Bunlar sayıca çoktur. Teferruata girmeden birkaç
örnek vereceğiz:

a)
Hadîsin hadîsle tahsisi:
“Kim namaz vakti uyur veya unutursa
kaçırdığı namazı hatırlayınca kılsın”
hadîsi, ikindi namazından sonra gün batıncaya kadar, sabah namazından sonra da
gün doğuncaya kadar namaz kılmayı yasaklayan hadîsi tahsis etmiş, o mekruh
vakitlerde unutularak veya uyuyarak kaçırılan farzların eda edilebileceğine
işaret etmiştir. Keza abdest aldıktan sonra veya bir mescide girildiği zaman
kılınması tavsiye edilen iki rekatlık nâfile ile ilgili rivâyetlerin de önceki
yasağı, bu iki çeşit nâfileler dışındaki nafilelere tahsîs ettiği
belirtilmiştir.

b) Hadîs’in Kur’an’la tahsisi:
Hadiste “Ben, insanlar Lailahe illallah
deyinceye kadar onlarla savaşmakla emrolundum” buyrulur. Ayet-i Kerîme ise:
“Kendilerine kitap verilenlerden Allah’a ve âhiret gününe inanmayan, Allah’ın
ve Resulünün haram kıldığını haram saymayan ve hak dinini din edinmeyenlerle
boyunlarını büküp kendi elleriyle cizye verene kadar savaşın” (Tevbe: 9/29)
buyurmaktadır. Yani, hadîs, lâilâhe illallah deyinceye kadar savaşmayı, âyet
ise, ehl-i Kitab’la cizye verinceye kadar savaşmayı emretmekte, ortaya bir
teâruz çıkmaktadır. Hadisin bu ayetle tahsîs edildiği kabul edilerek şöyle
te’lif edilir: Âyet ehl-i kitab’a farklı muameleyi işaret ederek Lailahe
illallah deyinceye kadar mücadeleyi ehl-i kitap dışındaki müşriklere tahsîs
etmiştir.

c) Hadîsin Kur’an’ı tahsisi:
Nisa sûresinin 23. ayetinde kişiye haram olan
evlenmeler teker teker sayıldıktan sonra 24. âyetinde bunlar dışında kalanların
helâl kılındığı ifade edilir. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) erkeğe, nikahı
altında bulunan kadının teyze veya halasını nikahlamayı yasaklayarak, âyetin
umumi ruhsatını tahsîs etmiş, daraltmıştır.

d) Hadîsin kıyasla tahsisi:
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın vefatından sonra, bedevîlerden bir kısmı
“namaz kılarız, fakat zekat vermeyiz” diye itiraz etmeleri üzerine, Hz. Ebu Bekr
onlarla savaşmaya azmedince Hz. Ömer: “Resûlullah: “Ben insanlarla Lâilahe
illallah deyinceye kadar savaşmakla emrolundum, bunu dediler mi malları da
canları da emniyettedir” buyurdu, onlar zekât vermedi diye savaşamayız” diye
menfi kanaat beyan eder. Ancak Hz. Ebu Bekr (radıyallahu anh) zekatı namaza
kıyas ederek harbetme kararında ısrar eder. Hz. Ömer dahil, Ashab bu karara
katılırlar. Ulema bu örnekten hareketle “…Lailahe illallah deyinceye kadar
savaşmakla emrolundum” hadisinin ifade ettiği âmir hükmün bu kıyasla tahsîs
olunduğu neticesini çıkarmıştır.”[1]

NESHİN
BİLİNME YOLLARI

 

Herhangi bir hadîsin neshedilip edilmediği
birkaç sûretle bilinir:

1- Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’in açıklaması ile. Bunun en bâriz örneği,
kabir ziyaretiyle ilgili hükümdür. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bidâyette
yasak etti ise de sonradan bu yasağı kaldırmıştır:

“Size kabirleri ziyâret etmeyi yasaklamıştım.
Artık onları ziyâret edebilirsiniz”.

2-
Ashab (radıyallahu anhüm)’ın açıklamasıyla: Bir hadîste neshin varlığına, hadîsi
sevk sırasında Ashab’ın ihbârı delâlet eder:

“Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’in en
son yaptığı iki işten biri ateşte pişen bir şey yenince abdest almayı terketmek
oldu”.

Keza Ubey İbnu Ka’b der ki: “İslâm’ın
başlangıcında, bir ruhsat olarak, gusül, meninin gelmesiyle gerekli oluyordu.
Sonra (haşefe’nin haşefe’ye duhulüyle meni gelmese de) gusül emredildi”.

Usulcüler, Sahâbe’nin ihbariyle neshin
kesinleşmesi için, ikinci hükmün -misallerde de görüldüğü üzere- muahhar
olduğunun tasrîhini şart koşarlar. Mesela, onlara göre, Sahâbî’nin: “Bu nâsihtir”
demesi yeterli değildir, zira şahsî içtihâdiyle de bu sözü söylemesi mümkündür.
Ancak, muhaddisler, buna gerek duymazlar, çünkü şahsî reyle nesh hükmü
verilemez, o hâdisenin muahhar olduğu bilinerek nâsih olduğu söylenmiştir. Ashab
ise, nesh târihini şerî bir hüküm için rastgele “nâsihtir” demeyecek kadar
Allah’tan korkan verâ sâhibi kişilerdir. Irâkî, bu mülahaza ile ehl-i hadîsin
Ashab hakkında bir kayıt koymasını daha uygun görür.

3-
Bazan nâsih, iki müteârız hadîsin vürud târihlerinin bilinmesiyle anlaşılır:
Muahhar olan nâsih mukaddem olan (önceki) mensûh’tur. Şeddâd İbnu Evs’in merfu
olarak rivâyet ettiği şu hadîs gibi “Hacamat yapan (doktorun) da, hacamat
olan kişinin de orucu bozulur”. İmam Şâfiî, bu hadisin, İbnu Abbâs’ın
rivayet ettiği şu hadisle neshedildiğine hükmeder:

“Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) ihramlı ve
oruçlu iken hacamat oldu”.

Bu nâsihtir çünkü, İbnu Abbâs (radıyallahu anh)
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’a hicretin onuncu yılında Veda haccı
sırasında o ihramda iken refakat etmiştir. Ayrıca, Şeddâd’ın rivâyetinin bazı
vecihlerinde şu açıklama var: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bu sözü,
Mekke’nin fethi sırasında, sekizinci hicrî senede söylemişti”. Öyle ise, İbnu
Abbâs’ın rivâyeti nâsih, öbürü mensûh’tur.

4-
Nesh bazan ulemanın icmasıyla sabit olur. Bu maddenin misali, dördüncü seferde
içki içenin öldürülmesi ile ilgili hadîsdir. Ebu Dâvud ve Tirmizî’de gelen hadîs
şöyle:

“Kim hamr içerse dayak cezası verin. Dördüncü
sefer tekrar ederse öldürün”.

Ulemadan hiçbiri bununla amel etmemiştir.
Böylece ortaya çıkan icma ile hadîs mensûh addedilmiştir. Ancak, bu hususa
itiraz edilmiş, icmanın kendisi neshedilemiyecegi gibi, icma ile bir başka
hükmün de neshedilemiyeceği söylenmiş, “neshle ilgili icmanın varlığı, neshedici
bir başka âmilin varlığına delîl olur” denmiştir. Nitekim mensuh addedilen ilk
hükmün, bizzat Hz. Peygamber’in tatbikatıyla neshedildiğini te’yid eden Hz.
Câbir’den bir rivâyet gösterilmiştir.

Tirmizî’den kaydedildiği üzere Hz. Câbir (radıyallahu
anh)’in rivayeti şu şekildedir. Resûlullah şöyle emretmiştir: “Bir kimse hamr
(sarhoş eden şey) içerse, onu kamçılayın, dördüncü sefer içecek olursa, o zaman
öldürün”. Bilâhare Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’e dördüncü sefer
hamr içmiş bir adam getirildi. Ona dayak tatbik etti, öldürmedi”. Tirmizî
Kabisa’nın da buna benzer bir rivâyette bulunduğunu, bu çeşit amel hususunda
ulemânın hiç ihtilaf etmediğini belirtir. Bu tatbikatı te’yid eden çok delil
bulunduğunu belirten Tirmizî, Resûlullah’ın bir hadîsini kaydeder: “

“Allah’ın bir, benim de Allah’ın Resûlü olduğuma
şehâdet eden müslüman kişinin kanı şu üç sebep dışında kesinlikle helâl olmaz:
“Cana can kısas, zina eden evli, İslamdân irtidad eden”.

Şu halde, mezkûr hadîsin icma ile neshi değil,
bizzat Resûlullah’ın sünneti ile neshi söz konusu olmuştur, denmek
istenmektedir.[1]

İHTİLAFI
GİDERME YOLLARI

 

İhtilafu’l-hadîs’i, “Zâhirde olan bir zıtlık”
diye tavsîf edince, bunun giderilebileceği peşinen kabul edilmiş olmaktadır.
Esâsen, hadîste gerçek mânâda, yani giderilmesi mümkün olmayan ihtilafın varlığı
kabul edilemez. Çünkü, hadîs vahye dayanmaktadır, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm) sıradan bir insan değildir, Cebrâil (aleyhisselam)’in murakabe ve
irşâdı altındadır. Öyle ise O’nun (aleyhissalâtu vesselâm) sözlerinde bazı
zıtlıklar görüyorsak, bu zâhirdedir, hadîsi intikal ettiren râvilerdendir,
anlaşılmayan, bize gizli kalan, mâlûmatımızın yetişmediği bazı hususlar var
demektir. Öyle ise, yapılacak iş bu kapalılıklara açmak, eksik olan bilgimizi
tamamlamaktan ibârettir. Nitekim bu konuya hakkıyla hâkim, dirayet sahiplerinden
İbnu Huzeyme çok kesin bir ifade ile şöyle demiştir: “Ben birbirine zıt iki
hadîs bilmiyorum, kimin yanında varsa bana getirsin ben aralarını te’lif
edivereyim”.

Hadîsler arasında görülen teâruzu gidermede
sırayla şu yollara başvurulur:

1-
Cem ve te’lif,

2-
Nesh,

3-
Tercih,

4-
Tevakkuf,

[1]

Not:
Muhaddislere göre bu sıra hiyerarşiktir ve uymak icabeder. Yani müteârız
hadisleri cem ve te’lif imkânı aranmadan nesh ihtimali üzerinde durulmaz. Cem ve
te’lif etme imkânı bulunmadığı, bundan ümid kesildiği hallerde nesh yoluyla da
ihtilaf giderilemezse, “Tercîh”e başvurularak birini diğerine üstün kılma
imkânları aranır. Bundan da sonuç alınamazsa “tevakkuf” edilir. Yani, her
ikisiyle de amel edilmez. Birini üstün kılacak bir karîne’nin bulunmasına kadar
her ikisi de amel dışı bırakılır.[2]

İHTİLAFU’L HADÎS

 

Hadîsler bazan birbirine zıd hükümler ifade
ederler. Bu hâli, teâruz, ihtilaf, zıdlık gibi kelimelerle ifâde ederiz. Bu
çeşit hadîsler, ayrı bir inceleme konusu teşkil ederler. Bunları inceleyen hadîs
dalına muhtelifu’l hadîs ilmi denir. Ancak şunu hemen belirtelim ki, karşımıza
çıkan her ihtilaf bu ilmin şümûlüne girmez. Sözgelimi zayıf veya metruk bir
hadîs, sahîh bir hadîse muhâlefet etse, sahîh’e zayıf muhalefeti pek ciddiye
alınmaz.

Öyle ise istılâhi mânada ihtilaf, makbûl
hadîslerde söz konusudur. Bu sebeple İbnu Hacer şöyle bir tarif sunmuştur:
“Makbûl bir hadîsin, kendisi gibi makbûl bir hadîse, araları zorlanmaksızın cem
ve te’lîf edilebilecek şekilde muaraza etmesine muhtelifu’l-hadîs denir”.

Târife dikkat edersek teâruzdan bahsedebilmek
için birkaç unsur olmalıdır:

1-
İki adet makbûl rivayet.

2-
Hadîslerin aynı meseleye temas etmesi, fakat zıt hükümler ifade etmesi.

3- Bu
zıtlığın zâhirde olması, her ikisinin de barıştırılabilir olması.

[1]

Not:
Bazan hadîs, aynı konuda gelen ikinci bir hadîse değil, Kur’an ve Sünnetle gelen
umumî prensiplere, ahkâma da muhâlefet edebilir. Bunun tetkîki de yine
muhtelifu’l-hadîs konusuna girer.[2]

 

1- Sünnetin Sünnetle Neshi:

 

Bu üç şekilde cereyan etmiştir:

1)
Mütevatir hadîsin, mütevâtir hadîsle neshi,

2)
Haber-i vâhid’in, haber-i vâhidle neshî,

3)
Haber-i vâhid’in, mütevâtir hadîsle neshi.

Ayrıca, mütevâtir hadîs’in haber-i vâhidle neshi
meselesi üzerinde durulmuş, aklen kabul edilse de fiilen örnek
gösterilememiştir. Esasen bu meselelerde umumiyetle benimsenen prensip şudur:
Nas, kendi kuvvetinde veya kendisinden daha kuvvetli bir nasla neshedilebilir.

Hadîs’in hadisle neshine bâzı örneği Neshin
Bilinme Yolları’nı açıklarken vereceğiz.

[1]

2- Sünnetin Kur’ân’la Neshi:

 

Bunun örneği, Zeyd İbnu Erkam’ın şu
açıklamasıdır: “Resûlullah’ın zamanında biz namaz kılarken konuşur, birbirimize
ihtiyaçlarımızı söylerdik. Ne zaman ki: “Namazlara ve orta namaza devam edin.
Allah’ın divanına tam huşu ve taatle durun” (Bakara: 2/238) âyeti indi,
namazda sükût etmekle emrolunduk.”

Sünnet’in akılla neshedileceğine dair mûtezilî
bir iddia var ise de ehl-i sünnet uleması bunu reddeder ve meşru nesh çeşitleri
arasında zikretmez. İslâm dinî ilahî menşelidir, vahye dayanır. Aklın vahyi
neshetmesi diye bir şey söylenemez. Akl, ancak te’vîl yani muhtemel mânalardan
birini tercîh eder.[1]

NESHİN
ÇEŞİTLERİ

 

Ulemânın ittifak ettiğini belirttiğimiz nesh
çeşidi içerisinde mevzumuza girenler şunlardır:

1-
Sünnetin sünnetle neshi.

2-
Sünnetin Kitapla neshi.

[1]

HADÎSTE NESH

 

NESH NEDİR?

 

Nesh, dinde Şâri tarafından konmuş eski bir
hükmün, yine Şâri tarafından konulan yeni bir hükümle kaldırılmasıdır. Hüküm,
Kur’an-ı Kerim tarafından da konmuş olabilir, sünnetle de konmuş olabilir. İslam
uleması önceki hüküm hangi kaynaktan gelmiş olursa olsun, sonraki bir hükümle
kaldırılabileceği hususunda müttefiktir. Zira mesele, hem âyet ve hem de
hadîslerle beyan edilmiş, örnekler verilmiştir. Şu âyet, neshi kesin bir dille
te’yid eder: “Herhangi bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya
unutturursak, onun yerine daha hayırlısını veya onun benzerini getiririz”
(Bakara: 2/106).

Ehl-i sünnet âlimleri; bu âyete ve Kur’ân’da
gelen açık örneklere dayanarak nesh’i ittifakla kabul ederken başta Mutezile,
bazı itikadî mezhepler, yukardaki âyeti eski şeriatlerin neshiyle te’vîl ederek
İslâm’da nesih olamıyacağını iddia etmişlerdir.

Şâtıbî, küllî kaideler ve müebbet hükümlerde
nesih olmamakla birlikte, cüz’î hükümlerde nesih’in olacağını söyler. Ona göre,
nesih iki maksadla olur:

1-
Ahkâmdaki kolaylığı, suhûleti (tahfif) kaldırıp yerine zor ve ağır hükümler
(tağlîz) koymak. Nitekim Nisa sûresi 160. ayette yahudilere bir kısım helalin
haram kılındığı belirtilir.

2-
Ağır hükümden (tağlîz) vazgeçilir, yerine hafif hükümler (tahfif) konur. Enfal
sûresinin 66. âyetinde bunun örneği görülür.

Sünnî ulemânın ihtilaf ettiği husus daha ziyâde
Kur’ân ve Sünnet arasındaki nâsîh-mensûh münasebetidir. Sünnet Kur’ân’ı veya
Kur’ân Sünnet’i neshedebilir mi, neshedemez mi? Hangi âyetler nâsihtir,
hangileri mensuhtur? Bu sorularda ihtilaf etmişlerdir. Bazan görüş farkları
ciddidir.

Bu kısa açıklamadan sonra asıl mevzumuza gelerek
şunu söyleyeceğiz: Kur’ân’da olduğu gibi, sünnette de nesh olmuştur. Nesh
vak’ası, doğrudan ahkâmla alâkalı olduğu için mühim kabûl edilmiş, bidâyetten
beri meseleye yer verilmiştir. Nâsih ve mensuh hadîsleri bilmenin ehemmiyetini
belirtmek üzere şu rivâyet nakledilir: Hz. Ali (radıyallahu anh), halka kıssalar
anlatan (Kâss) birisine rastlar. Ona: “Nâsih ve mensûh’u biliyor musun?” diye
sorar. Öbürü “Hayır” diye cevap verince: “Öyleyse mahvolmuşsun ve başkalarını da
mahvediyorsun!” der. Aynı rivâyet İbnu Abbâs (radıyallahu anh)’tan da
yapılmıştır. Hz. Huzeyfe’den yapılan rivâyete göre, kendisine bir mesele
sorulduğu zaman: “Fetva’yı, nâsih ve mensûhu bilen kimse verir” der ve soruya
cevap vermekten kaçınır. Kendisine: “Pekiyi bunu kim bilir?” diye tekrar
sorulunca: “Ömer (radıyallahu anh)” diye cevap verir.

Nâsih ve mensûh’u bilmek mühim olduğu nisbette
zordur. Değme âlim bu mevzuda söz sâhibi olamamıştır. Ahmed İbnu Hanbel gibi bir
hadîs otoritesi: “Şâfiî’nin ders halkasına oturuncaya kadar biz mücmeli
müfesserden, nâsih hadîsi de mensûhtan ayıramıyorduk” diyerek hem Şâfiî’nin bu
meseledeki yerini hem de kendi aczlerini ifade eder.[1]

Hadis Kitaplarının Dereceleri:

 

İhtiva ettikleri hadislerin güvenilir
olup-olmamalarına göre hadis kitapları şu derecelere ayrılır:

Birinci Tabaka:
Mütevâtir, meşhûr, sahîh ve hasen hadisler. Buhârî ve Müslim’in “Sahih”leri ile
İmam Mâlik’in “Muvatta” adlı eserleri. Bu kitaplardaki hadislerle amel edilir.

İkinci Tabaka:
Birinci tabakadaki kitaplar seviyesine çıkamayan, fakat, müelliflerinin
titizlikle bazı şartları uygulayarak hadisleri aldıkları kitaplar. Bunlar da
hadis kaynağı olarak benimsenmiş, asırlar boyu faydalanılmıştır. Tirmizî’nin
Câmi’i, Ebû Dâvûd’un Sünen’i Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, Nesâî’nin Sünen’i (Müctebâ)
bu tabakadandır.

Üçüncü Tabaka:
Bu tabakadaki kitaplarda sahih hadisler yanında zayıf hadisler de olduğu gibi,
râvîleri içinde halleri meçhul olanlar da vardır. Abdürrezzâk’ın “Musannef”i,
Beyhakî, Taberânî ve Tahâvî’nin kitapları… gibi. Bu kitaplardaki hadislerden
ancak, hadis uzmanları yararlanabilir.

Dördüncü Tabaka:
Bu dereceye giren kitaplar, büyük muhaddisler döneminden ve “tasnif” devrinin
bittiği tarihlerden sonra ortaya çıkan, hadis ilmiyle ilgisi olmayan ve bu yolu
bir menfaat kapısı haline getiren ehliyetsiz kişilerin yazdığı, içi uydurma ve
hurafelerle dolu olan kitaplardır. İbn Mürdeveyh, İbn Şâhîn, Ebû’ş-Şeyh…
gibilerin kitapları bu tabakadan olup, bunlardan, amel edilmek üzere asla hadis
alınamaz.

[1]

Hadisler Günümüze Nasıl İntikal Etmiştir?

 

Kur’ân âyetleri nâzil oldukça onları vahiy
kâtiplerine bizzat yazdıran Hz. Peygamber, önceleri kendi hadislerinin
yazılmasını yasaklamış, fakat hadisleri birbirlerine rivâyet etmelerine izin
vermişti. Bu yasağın sebebi, ashâbın Kur’ân’la hadisleri birbirine karıştırma
tehlikesiyle Arap yazısının henüz gelişmemiş olması, okuma-yazma bilenlerin
azlığı, yazı malzemesinin kıtlığı gibi sebepler olabilir. Daha sonraları bu
mahzurlar ortadan kalkınca veya azalınca Hz. Peygamber’in, hadislerin
yazılmasına izin verdiğini görmekteyiz. Nitekim, hadis yazan 30-40 kadar
sahâbîden biri olana Abdullah b. Amr 1000 civarında hadis yazmış ve bunları bir
sahife (kolleksiyon) hâline getirmiş, adına da “es-Sahîfetü’s-Sâdıka” (Doğru
Sahife) demiştir. Sağlığında Hz. Peygamber’den pekçok hadis öğrenen sahâbe,
O’nun (s.a.s) vefâtından sonra bunları başkalarına nakletmiş, böylece hadisler
hem sözlü, hem de yazılı bir halde sonraki nesillere intikal etmiştir. Hz.
Peygamber’in vefatından sonra başlayan hadis toplama yolculukları (rıhle) ve
hicrî birinci asır ortalarından itibaren görülen “tedvin” (dağınık haldeki hadis
malzemesini bir araya toplama) faaliyetleri H. 99-101 yıllarında halife Ömer İbn
Abdülaziz (H. 101) zamanında vâliliklere gönderilen emirnamelerle resmî tedvin
hâlinde devam etmiş; toplanan bu hadisler konularına göre tasnif edilerek hicrî
ikinci asır ortnlarından itibaren hadis kitapları meydana getirilmeye
başlanmıştır. Günümüze kadar gelen en eski hadis kitapları bu devrelere âittir.
Bu kitaplardan sonra hicrî üçüncü asırda ” Kütüb-i Sitte” (altı kaynak eser)
denilen hadis külliyâtının meydana getirilmesiyle hadis tasnifi altın çağına
ulaşmıştır. Kütüb-i Sitte; Buhârı ve Müslim’in “el-Câmiu’s-Sahîh” leri ile, Ebû
Dâvûd, Tirmizî, Nesâî ve İbn Mâce’nin “Sünen” lerinden oluşmaktadır.

[1]