II) RUBÂÎ MÜCERRED FİİL
Arapça’da kök harfleri bakımından fiiller sülâsî mücerred ve rubâî mücerred olmak üzere ikiye ayrılır. Şu ana kadar gördüğümüz bâblardaki fiiller kök harfi üç harften oluşan fiile harf ilavesiyle yapılan mezîd (arttırılmış) fiiller idi. Anadan kuruluşu dört harfli olan fiillere de rübâi mücerred denir. Rubâî mücerred tek babtır. Bunun bir adı daدَحْرَجَ bâbıdır. Manası yuvarladı demektir.
فَعْلَلَ vezninden (دَحْرَجَ) bâbı denilerek diğerlerinden ayrılır:
| Masdar | Muzâri | Mâzî | ||||||
| دِحْراَجاً | yuvarlamak | يُدَحْرِجُ | yuvarlıyor | دَحْرَجَ | yuvarladı | |||
| دَحْرَجَ خَالِدٌ الْحَجَرَ | Halit taşı yuvarladı | Müteaddî | ||||||
| دَرْبَحَ خَالِدٌ | Halit boyun büktü | Lâzım | ||||||
| Mâzî Çekimi |
| |||||||||||
| دَحْرَجُوا | دَحْرَجَا | دَحْرَجَ | yuvarladı | |||||||||
| دَحْرَجْنَ | دَحْرَجَتَا | دَحْرَجَتْ | ||||||||||
|
|
| دَحْرَجْتَ… | ||||||||||
| Muzâri Çekimi |
| |||||||||||
| يُدَحْرِجُونَ | يُدَحْرِجَانِ | يُدَحْرِجُ | yuvarlıyor | |||||||||
| يُدَحْرِجْنَ | تُدَحْرِجَانِ | تُدَحْرِجُ | ||||||||||
|
|
| تُدَحْرِجُ … | ||||||||||
| Mâzî Meçhûl Çekimi |
| |||||||||||
| دُحْرِجُوا | دُحْرِجَا | دُحْرِجَ | yuvarlandı | |||||||||
| دُحْرِجْنَ | دُحْرِجَتَا | دُحْرِجَتْ | ||||||||||
|
|
| دُحْرِجْتَ… | ||||||||||
| Muzâri Meçhûl Çekimi |
| |||||||||||
| يُدَحْرَجُونَ | يُدَحْرَجَانِ | يُدَحْرَجُ | yuvarlanıyor | |||||||||
| يُدَحْرَجْنَ | تُدَحْرَجَانِ | تُدَحْرَجُ | ||||||||||
|
|
| تُدَحْرَجُ … | ||||||||||
| İsm-i Fâili | مُدَحْرِجٌ | yuvarlayan |
| İsm-i Mef’ûlu
| مُدَحْرَجٌ | yuvarlanan |
Bu babdan kısaltma yoluyla uzun cümleler fiil haline getirilir:
| حَمْدَلَ | Elhamdülillah dedi |
| حَوْقَلَ | Lâ Havle ve lâ kuvvete illâ billâh dedi. |
| طَلْبَقَ | Allah size uzun ömür versin dedi |
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
? ALIŞTIRMALAR ?
1. Aşağıdaki fiillerin mâzî ve muzârilerini çekip ism-i fâil ve ism-i mef’ûllerini yazınız.
| حَرْجَمَ | topladı | زَحْزَحَ | uzaklaştı | سَلْسَلَ | zincirledi | |||
| تَرْجَمَ | çevirdi | طَمْأَنَ | tatmin etti | |||||
| وَسْوَسَ | vesvese verdi, fısıldadı | بَعْثَرَ | saçtı, savurdu | |||||
| زَلْزَلَ | sarsıldı | كَبْكَبَ | altüst etti, tepetaklak etti. | |||||
2. Aşağıdaki dahrece bâbı ile ilgili ayetleri defterinize yazıp fiillerinin mâzî, muzâri ve masdarını yazınız.
| …فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ الناَّرِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فاَزَ وَماَ الْحَياَةُ الدُّنْياَ إِلاَّ مَتاَعُ الْغُرُورِ. |
| (3/ÂL-İ İMRÂN, 185). Kim cehennem ateşinden uzaklaştırılıp cennete konursa o, gerçekten kurtuluşa ermiştir. Dünya hayatı aldatıcı metadan başka bir şey değildir. |
| إِذاَ زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزاَلَهاَ. |
| (99/ZİLZÂL, 1). Yeryüzü kendine has sarsıntısıyla sarsıldığı zaman.. |
| وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ. |
| (82/İNFİTAR, 4). Kabirlerin içindekiler dışarı çıkarıldığı zaman…. |
| فَكُبْكِبُوا فِيهَا هُمْ وَالْغَاوُونَ. |
| (26/ŞUARÂ, 94) Artık onlar ve o azgınlar oraya (cehenneme) tepetaklak atılırlar. |
III) RUBÂÎ MEZÎD FİİLLER
Rubâî mücerrede harf ilâvesiyle kurulan fiillere rubâî mezîd fiiller denir. Rubâî mezîd’in üç bâbı vardır. Onlar da şunlardır:
| Masdar | Muzâri | Mâzî | ||||||
| تَفَعْلُلاً | يَتَفَعْلَلُ | تَفَعْلَلَ | ||||||
| تَدَحْرُجاً | يَتَدَحْرَجُ | تَدَحْرَجَ | ||||||
| yuvarlanmak | yuvarlanıyor | yuvarlandı | ||||||
| اِفْعِنْلاَلاً | يَفْعَنْلِلُ | اِفْعَنْلَلَ | ||||||
| اِحْرِنْجاَماً | يَحْرَنْجِمُ | اِحْرَنْجَمَ | ||||||
| toplanmak | toplanıyor | toplandı | ||||||
| اِفْعِلاَّلاً | يَفْعَلِلُّ | اِفْعَلَلَّ | ||||||
| اِقْشِعْراَراً | يَقْشَعِرُّ | اِقْشَعَرَّ | ||||||
| çok ürpermek | çok ürperiyor | çok ürperdi | ||||||
|
|
|
| ||||||
1) TEDAHRECE (تَدَحْرَجَ) BÂBI
| Masdar | Muzâri | Mâzî |
| تَفَعْلُلاً | يَتَفَعْلَلُ | تَفَعْلَلَ |
| تَدَحْرُجاً | يَتَدَحْرَجُ | تَدَحْرَجَ |
| yuvarlanmak | yuvarlanıyor | yuvarlandı |
|
| … | تَزَلْزَلَ |
|
|
| sallandı |
دَحْرَجَ fiilinin başına تَ harfinin ilavesiyle yapılır.
(دَحْرَجَ) bâbının mutâvaatını (dönüşlülüğünü) ifade eder:
| دَحْرَجْتُ الْكُرَةَ فَتَدَحْرَجَتْ. | Topu yuvarladım o da yuvarlandı. |
Bu bâbın meçhûlu yoktur.
2) İF’İNLÂL (اِفْعِنْلاَلاً) BÂBI
| Masdar | Muzâri | Mâzî |
| اِفْعِنْلاَلاً | يَفْعَنْلِلُ | اِفْعَنْلَلَ |
| اِحْرِنْجاَماً | يَحْرَنْجِمُ | اِحْرَنْجَمَ |
| toplanmak | toplanıyor | toplandı |
|
|
|
|
-Rubâî mücerrede iki harf eklenmesiyle إفْعِنْلاَلٌ bâbı yapılır.
-Burada حَرْجَمَ(topladı) fiilinin başına bir hemze, ayne’l-fiil ile birinci lâm (ل) arasına bir نْ harfi eklenmiştir. Bu da rübâi mücerredin mutavaatını yani dönüşlülüğünü ifade eder.
| حَرْجَمْتُ الْإِبِلَ فاَحْرَنْجَمَتْ. | Develeri topladım onlar da toplandı. |
3) İF’İLLÂL (اِفْعِلاَّلاً) BÂBI
| اِفْعِلاَّلاً | يَفْعَلِلُّ | اِفْعَلَلَّ |
| اِقْشِعْراَراً | يَقْشَعِرُّ | اِقْشَعَرَّ |
| çok ürpermek | çok ürperiyor | çok ürperdi |
Rubâî mücerrede iki harf eklenmesiyle; fiilin başına bir hemze (ا) sonuna da lâme’l-fiili cinsinden bir harf ilâvesiyle yapılır. Lâzım fiilin mübâlağasıdır:
| قَشْعَرَ جِلْدُ الرَّجُلِ. | Adamın derisi ürperdi. | ||
| إقْشَعَرَّ جِلْدُ الرَّجُلِ. | Adamın derisi çok ürperdi. | ||
| Mâzî Meçhûl | |||
| اُقْشِعِرَّ اُقْشِعِرَّا اُقْشِعِروُّا… | ürperildi | ||
Eklenen hemze ötre, ayne’l-fiili cinsindeki harfin esre okunmasıyle yapılır.
Muzâri Meçhûl | |
| يُقْشَعَرُّ يُقْشَعَرَّانِ يُقْشَعَرُّونَ… | ürperiliyor |
Muzaraat harfi ötre, sondan ikinci harf malûmunda esre, meçhûlünde üstün okunmasıyla olur[1].
| اَللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ |
| (39/ZÜMER, 23). Allah sözün en güzelini birbiriyle uyumlu (benzer) ve çeşitli üslûplarda tekrarlanan (bıkılmadan tekrar tekrar okunan) bir kitap olarak indirdi. Rablerinden korkanların, bu Kitab’ın etkisinden tüyleri ürperir, derken hem bedenleri ve hem de gönülleri Allah’ın zikrine ısınıp yumuşar. İşte bu Kitap, Allah’ın dilediğini kendisiyle doğru yola ilettiği hidâyet rehberidir. Allah kimi de saptırırsa artık ona yol gösteren olmaz. |