Bitişken dillerde bir kelimeden değişik mânâlar elde etmek için, değişik eklerden istifade edilir. Mesela, bitişken dillerden olan Türkçemiz’deki “YAZ” kökünden değişik mânâlar elde etmek için bu kökün sonuna, aşağıdaki listede görülen ekler getirilir:
Yaz-ı :Yazı
Yaz-ıcı :Yazıcı
Yaz-an :Yazan
Yaz-ar :Yazar
Yaz-ılan :Yazılan
Yaz-mak :Yazmak
Yaz-dır-mak :Yazdırmak
Yaz-dır-ıl-mak :Yazdırılmak
Yaz-ım :Yazım
Yaz-ış :Yazış
Görüldüğü gibi, ortak kökten yeni mânâlar elde etmek için kökün sonuna getirilen değişik eklerden istifade edilmiştir. Arapça gibi bükülgen dillerde ise, değişik mânâlar elde etmek için isim ve fiillere şamil olmak üzere, ekler ilave etmek yerine, kelimeler değişik kalıplara nakledilir. İşte bu, mücerret birer kök olan ( فعل ) ile ( فعلل ) köklerine bazı harfler ilave etmek ya da kök harflerindeki bazı harfleri tekrarlamak suretiyle yapılır. Bu şekilde elde edilen fiillere mezîd yani ilaveli fiiller denir.
DİL BİLGİSİ MEZİD FİİLLER
Mezîd Fiilin Tarifi ve Babları
Fiiller en az üç harflidir. Başka bir deyişle fiil kalıpları en az üç harflidir. Bunlara sülâsî (üç harfli) fiiller denilir. Kök harflerinin sayısı dört olan fiiller de vardır. Bunlara da rubâî (dört harfli) fiiller denilir. Bu harflere ilave edilerek elde edilen kalıpların mânâları, harf sayısının artmasına göre değişmektedir. Mezîd bablar, üç harfli fiillere bazen bir, bazen iki, bazen de üç harf; dört harfli fiillere de bazen bir, bazen iki harf ilave edilerek elde edilir.
Sülâsînin Mezîdi Rubâî Fiiller
Üç harfli olan fiillere bir harf ilave edilerek üç fiil kalıbı elde edilir. Bu kalıplar: فَعَلَ fiilinin başına bir hemze ilave etmekle أَفْعَلَ , ortasına orta harfinin cinsinden bir harf ilave etmekle فَعَّلَ , baş harfiyle orta harfi arasına elif ilave etmek suretiyle de فَاعَلَ kalıpları elde edilmektedir. Bu fiiller muzâri ve masdarlarıyla birlikte bir kalıp oluştururlar. Sülâsînin mezîdi (ilavelisi) olarak meydana gelen rubâî fiillerin (dört harfli) kalıpları veya babları şunlardır:
أَفْعَلَ-يُفْعِلُ-إِفْعَالٌ . 1 babı
Okuma parçasında geçen تُوقِظُ fiili bu babtandır. Mâzîsi أَيْقَظَ , muzârii يُوقِظُ , masdarı da إِيقَاظ dır. أَيْقَظَ nın sülâsîsi يَقِظَ idi ve “uyanık ve dikkatli oldu” anlamındaydı. Mâzîsinin başına bir hemze ilave edilerek أَيْقَظَ oldu. Bu arada anlamı “uyandırdı” oldu. Bu fiilin hangi babtan olduğu söylenirken kısaca إِفْعَالٌ babındandır denilir. Yine okuma parçasında geçen أَدْخَلَتْ fiili de إِفْعَالٌ babındandır. Mâzî, muzâri ve masdarıyla söylersek, أَدْخَلَ-يُدْخِلُ-إِدْخَال olur. إِفْعَال babından gelen fiillerin emrinde baştaki hemze, fethalı olur. Mesela, أَكْرَمَ (ikram etti) fiilinin emri أَكْرِمْ (ikram et) dir.
Özelliği (Binâsı)
إِفْعَال babına aktarılan bir fiil genellikle şu yeni mânâlardan birini kazanır.
1. Müteaddîlik (Geçişlilik)
Fiil, aslında lâzım (geçişsiz) ise إِفْعَال babına nakledilmekle, bir mef‘ûle müteaddî olur. Yani bir mef‘ûlun bih sarih (Harf-i cersiz mef‘ûl) alır. Örnek: خَرَجَ مَحْمُودٌ . Mahmut çıktı.
أَخْرَجَ مَحْمُودٌ القَلَمَ مِنْ جَيْبِهِ . Mahmut kalemi cebinden çıkardı.
Eğer fiil bir mef’ûle müteaddî ise, إِفْعَال babına nakledilmekle iki mef’ûle müteaddî olur. Örnek: فَهِمَ خَالِدٌ الدَّرْسَ . Halid dersi anladı. أَفْهَمَ خَالِدٌ عَلِيًّا الدَّرْسَ . Halid Ali’ye dersi anlattı.
Eğer fiil iki mef’ûle müteaddî ise, إِفْعَال babına nakledilmekle üç mef’ûle müteaddî olur. Örnek: عَلِمْتُ صَالحًِا مُطِيعًا . Salih’in itaatkar olduğunu bildim. أعْلَمْتُ مُحَمَّدًا صَالحًِا مُطِيعًا . Muhammed’e Salih’in itaatkar olduğunu bildirdim.
2. Duhûl: Bir zaman veya yere girme anlamı ifade edebilir.
أَصْبَحَ حَسَنٌ . Hasan sabahladı.
أَعْرَقَ حُسَيْنٌ . Hüseyin Irak’a girdi.
3. Sayrûret: Bir halden başka bir hale geçmeyi ifade eder:
أَثْمَرَ البُسْتَانُ . Bahçe meyve verdi.
أَفْقَرَ إِسمَْاعِيلُ . İsmail fakirleşti.
4. Haynûnet: Zamanı gelmek anlamını ifade edebilir. Örnek:
أَحْصَدَ الزَّرْعُ . Ekin biçme zamanı geldi.
5. Bazen sülâsisi ile aynı mânâyı ifade edebilir. Örnek:
شَكَلَ الأَمْرُ . İş karıştı.
أشْكَلَ الأَمْرُ . İş karıştı.
فَعَّلَ-يُفَعِّلُ-تَفْعِيل . 2 babı:
فَعَلَ nin aynı yani orta harfi tekrarlanmak, başka bir ifadeyle şeddelenmek suretiyle bu bab elde edilmiştir.
Bu kalıba şu örneği verebiliriz: عَلَّمَ-يُعَلِّمُ-تَعلِيمٌ öğretmek.
Özelliği (Binâsı)
تَفْعِيل babına aktarılan bir fiil genellikle şu yeni mânâlardan birini kazanır.
1. Müteaddîlik (Geçişlilik)
Fiil aslında lâzım (geçişsiz) ise تَفْعِيل babına nakledilmekle, bir mef’ûlemüteaddî olur.
Örnek:
فَرِحَ زَيْدٌ . Zeyd sevindi.
فَرَّحَ زَيْدٌ عَلِيًّا . Zeyd Ali’yi sevindirdi.
Fiil aslında bir mef’ûle müteaddî ise, تَفْعِيل babına nakledilmekle iki mef’ûle müteaddî olur.
Örnek:
فَهِمَ خَالِدٌ الْمَسْأَلَةَ . Halid problemi anladı.
فَهَّمَ خَالِدٌ عَلِيًّا الْمَسْأَلَةَ . Halid Ali’ye problemi anlattı.
2. Teksîr (Çokluk, abartı) bildirir. Bu çokluk bazen fiilin çokça meydana geldiğini bazen de o fiilin fâilinin çok olduğunu ifade eder.
Örnek:
غَلَقْتُ البَابَ . Kapıyı kapattım.
غَلَّقْتُ البَابَ . Çok kapı kapattım.
3. Çok az olarak, sülâsî mücerredi ile aynı mânâyı ifade edebilir.
Örnek:
خمََنَ الشَّيْءَ .Bir şeyi tahmin etti.
خمََّنَ الشَّيْءَ .Bir şeyi tahmin etti.
فَاعَلَ-يُفَاعِلُ-مُفَاعَلَة – 3 babı: فَعَلَ nin “fâ”sı yani birinci harfiyle ikinci harf i arasına bir elif ilave edilmek suretiyle bu bab elde edilir. Okuma parçasında geçen يُدَاعِبُ ,تُدَافِعِينَ ve حَاوَلْتُ fiilleri bu babtandır. تُدَافِعِينَ
kalıp olarak şöyledir: .دَافَعَ-يُدَافِعُ-مُدَافَعَةٌ مُفَاعَلَة babının iki masdarı daha vardır: Birisi فِعَالٌ , diğeri فِيعَال dir. Mesela, قَاتَلَ يُقَاتِلُ مُقَاتَلَة قِتَال قِيتَال . (Savaşmak) فِيعَال kalıbında mastar gelmesi sadece bu fiile
mahsustur.
يُدَاعِبُ kalıp olarak şöyledir: دَاعَبَ-يُدَاعِبُ-مُدَاعَبَةٌ
حَاوَلْتُ kalıp olarak şöyledir: حَاوَلَ-يُحَاوِلُ-مُحَاوَلَةٌ
Özelliği (Binâsı)
Bu baba nakledilen bir fiil şu mânâlardan birini kazanabilir. 1. Müşâreket (işteşlik): Bir fiilin birden çok özne tarafından karşılıklı, ortaklaşa yapıldığını belirttiği çatıya müşareket yani işteşlik denir. Örnek:
ضَرَبَ زَيْدٌ عَمْرًا . Zeyd Amr’ı dövdü.
ضَارَبَ زَيْدٌ عَمْرًا . Zeyd Amr’la dövüştü.
2. Müteaddîlik (Geçişlilik ifâde etmesi):
Örnek:
عَفَا الْمَرِيضُ Hasta iyileşti.
عَافَى اللهُ الْمَرِيضَ . Allah hastaya şifa verdi.
3. Nadiren sülâsî mücerredi ile aynı mânâyı ifade edebilir:
Örnek:
جَازَ الْمَكَانَ . Bir yeri geçti.
جَاوَزَ الْمَكَانَ . Bir yeri geçti.
Aşağıdaki fiillerin bablarını belirtiniz.
أَرْسَلَ:
يُخَاطِبُ:
عَدَّدَ:
يُنَزِّلُ:
قَابَلَ:
يُسْلِمُ:
Sülâsînin Mezîdi Humâsî Fiiller
Sülâsî fiillere iki harf ilave edilerek harf sayıları beşe çıkan fiil kalıpları beştir. Bunlar:
اِنْفَعَلَ-يَنْفَعِلُ اِنْفِعَالٌ . 1 babı: فَعَلَ nin baş tarafına kesreli bir hemze ve sakin bir nun ilavesiyle bu bab elde edilir.
Okuma parçasında geçen اِنْطَلَقَ fiili bu babtandır. Muzâri ve masdarıyla birlikte şöyle denilir: .اِنْطَلَقَ- يَنْطَلِقُ- اِنْطِلاَقٌ Bu bab mutavaat (dönüşlülük) için kullanılır. Mutavaat, öznenin cümlede
geçen eylemden nesne gibi etkilendiği fiil çatısıdır.
Örnek:
كَسَرَ الزُّجَاجَ . O camı kırdı.
انكَسَرَ الزُّجَاجُ . Cam kırıldı.
اِفْتَعَلَ-يَفْتَعِلُ- اِفْتِعَالٌ . 2 babı:
فَعَلَ nin baş tarafına kesreli bir hemze ve fâsıyla aynı arasına bir tâ ilavesiyle bu bab elde edilir.
Okuma parçasında geçen تَبْتَسِمُ ,تَفْتَخِرُ ,تَنْتَهِزُ fiilleri bu babtandır. Mâzî ve masdarlarıyla birlikte şöyle deriz:
اِنْتَهَزَ-يَنْتَهِزُ-اِنْتِهَازٌ
اِفْتَخَرَ-يَفْتَخِرُ-اِفْتِخَارٌ
اِبْتَسَمَ-يَبْتَسِمُ-اِبْتِسَامٌ
Özelliği (Binâsı)
اِفْتِعَال babına nakledilen bir fiil şu anlamlardan birini kazanabilir:
1. Mutavaat:
Örnek:
جمََعْتُ الطُّلاَبَ فَاجْتَمَعُوا . Öğrencileri topladım, onlar da toplandılar.
2. Çalışıp çabalama:
Örnek:
كَسَبَ عَلِيٌّ . Ali kazandı.
اكِْتَسَبَ عَلِيٌّ . Ali kazanmaya çalıştı.
3. Müşareket (işteşlik):
Örnek:
سَبَقَ مُحَمَّدٌ إِبْرَاهِيمَ . Muhammed İbrahim’i geçti.
اِسْتَبَقَ مُحَمَّدٌ إِبْرَاهِيمَ . Muhammed İbrahim’le yarıştı.
4. Edinmek: Bir kimsenin bir şeye sahip olduğuınu ifade eder.
Örnek:
اِخْتَتَمَ عَلِيٌّ . Ali yüzük edindi /taktı.
اِفْعَلَّ-يَفْعَلُّ-اِفْعِلاَلٌ . 3 babı: فَعَلَ nin baş tarafına bir hemze ilavesi ve lâmın tekrarıyla bu bab elde edilir.
Okuma parçasında geçen احمَْرَّ ◌ِ fiili bu babtandır. اِحمَْرَّ-يَحْمَرُّ-اِحمِْرَارٌ . Kızardı, Kıpkırmızı oldu Özelliği (Binâsı) Bu bab, renk ve özürlerin abartılı anlatımı için kullanılır. Örnek:
اِصْفَرَّتِ الأَوْرَاقُ Yapraklar sapsarı oldu /sarardı.
تفَعَّلَ-يَتَفَعَّلُ-تَفَعُّلٌ . 4 ◌َ babı: فَعَلَ nin baş tarafına bir tâ ilavesi ve aynın tekrarıyla bu bab elde edilmiştir.
Okuma parçasında geçen تَوَسَّطَت ,تَذَكَّرَ ,تَتَأَهَّبَ ,أَتَحَدَّثُ fiilleri bu babtandır.
تَحَدَّثَ-يَتَحَدَّثُ-تَحَدُّثٌ . Konuştu.
تَأَهَّبَ-يَتَأَهَّبُ-تَأَهُّبٌ . Hazırlandı.
تَوَسَّطَ-يَتَوَسَّطُ-تَوَسُّطٌ . Ortaya geldi/ortada oldu.
تَفَعُّل Bâbının Özelliği (Binâsı)
Bu baba nakledilen fiiller aşağıdaki mânâları kazanır:
تفعيل . 1 babının mutavaatı:
Örnek: كَسَّرْتُهُ فَتَكَسَّرَ (Onu kırdım, o da kırıldı).
2. Tekellüf (Güçlükle elde etme):
Örnek:
تَشَجَّعْتُ Cesaret kazandım.
3. Azar azar yapmak:
Örnek:
تَجَرَّعْتُ الْمَاءَ . Suyu yudum yudum içtim.
4. Edinme:
Örnek:
تَوَسَّدْتُ الحَْجَرَ . Taşı yastık edindim.
تَفَاعَلَ-يَتَفَاعَلُ-تَفَاعُلٌ . 5 babı:
فَعَلَ nin baş tarafına bir tâ, fâ ile ayn arasına bir elif ilavesiyle bu bab elde edilir.
Okuma parçasında geçen نَتَسَابَقَ fiili bu babtandır.
. تَسَابَقَ-يَتَسَابَقُ-تَسَابُقٌ
Özelliği (Binâsı)
تَفَاعُلٌ babına nakledilen fiiller şu mânâları kazanır:
1. Müşareket:
Örnek:
تَنَاصَرَ عَلِيٌّ ومُحَمَّدٌ . Ali’yle Muhammed yardımlaştılar.
2. Olmayanı Var Göstermek:
Örnek:
تَمَاوَتْنَا Ölü numarası yaptık.
مُفَاعَلَة. 3 babının mutavaatı:
Örnek:
بَاعَدْتُهَ فَتَبَاعَدَ . Onu uzaklaştırdım, o da uzaklaştı.
Aşağıdaki bablardan hangilerinin mutâvaat ifade ettiğini belirtiniz.
:تَفَاعُل
:تَفَعُّل
:اِفْعِلاَل
:اِفْتِعَال
:اِنْفِعَال
Sülâsînin Mezîdi Südâsî Fiiller
Sülâsîye üç harf ilave edilerek elde edilen dört bab vardır:
اِسْتَفْعَلَ-يَسْتَفْعِلُ-اِسْتِفْعَالٌ . 1 babı:
فَعَلَ nin baş tarafına hemze, sîn ve tâ ( اِسْتَ ) ilave edilmek suretiyle bu bab elde edilmiştir.
Okuma parçasında geçen تَسْتَمِرُّ ve اِسْتَيْقَظَ fiilleri bu babtandır.
اِسْتَمَرَّ-يَسْتَمِرُّ-اِسْتِمْرَارٌ . : devam etti
اِسْتَيْقَظَ-يَسْتَيْقِظُ-اِسْتِيقَاظٌ .: uyandı
Özelliği (Binâsı)
Bu baba nakledilen fiiller, genellikle şu mânâları ifade ederler:
1. Taleb (İstemek):
Örnek:
اِسْتَغْفَرْتُ اللهَ Allah’tan bağışlanma istedim.
2. Bir halden bir hale dönme:
Örnek:
اِسْتَحْجَرَ الطِّينُ Çamur taşlaştı.
3. Bir şeyde fiilin aslının sıfat olarak bulunduğuna inanmak:
Örnek:
اِسْتَحْسَنْتُ أَمْرَكَ . İşinin güzel olduğuna inandım/beğendim.
اِفْعَوْعَلَ-يَفْعَوْعِلُ-اِفْعِيعَالٌ . 2 babı:
فَعَلَ nin baş tarafına bir hemze, aynıyla (ikinci harfiyle) lâmı (üçüncü harfi) arasına bir vav ve ayın cinsinden bir harf ilave edilmek suretiyle bu bab elde edilir.
اِحْلَوْلَى يَحْلَوْلِى اِحْلِيلاَءٌ (tatlı olmak, tatlı bulmak) bu babın örneğidir. Bu bab, mânâya mübalağa (abartma) kazandırmak içindir.
اِفْعَوَّلَ- يَفْعَوِّلُ- اِفْعِوَّالٌ . 3 babı: فَعَلَ nin baş tarafına bir hemze, aynıyla lâmı arasına şeddeli bir vav ilavesiyle bu bab elde edilir.
اِجْلَوَّذَ- يَجْلَوِّذُ- اِجْلِوَّاذٌ (hızlı yürümek) fiili bu baba örnektir.
اِفْعِوَّالٌ babı da mübalağa için kullanılır.
اِفْعَالَّ-يَفْعَالُّ-اِفْعِيلاَلٌ . 4 babı: فَعَلَ nin baş tarafına bir hemze, aynıyla lâmı arasına bir elif ilavesi ve lâmın tekrarıyla elde edilir.
اِصْفَارَّ-يَصْفَارُّ-اِصْفِيرَارٌ (sapsarı olmak) fiili bu baba örnektir. Bu bab da, renk ve özürlerin mübalağalı anlatımı için kullanılır. Sülâsînin mezîdi südâsî fiillerden hangisi renk ve özürlerin mübalağalı
anlatımı için kullanılır?
Rubâî Mucerred Fiiller
Arapçada asıl (kök) harfleri dört olan fiillere rubâî mücerred (ilâvesiz dörtlü) fiiller denilir. Rubâî mücerredin bir babı vardır. O da:
فَعْلَلَ- يُفَعْلِلُ- فَعْلَلَةٌ وَفِعْلاَلٌ babıdır.
دَحْرَجَ – يُدَحْرِجُ – دَحْرَجَةٌ (yuvarlamak), rubâî mücerrede örnektir.
Bu bab gelen fiillerin çoğu müteaddî, bazıları da lâzımdır. Örnek:
دَحْرَجَ اللاَّعِبُ الكُرَةَ . Oyuncu topu yuvarladı.
عَسْعَسَ اللَّيْلُ Gece karanlığı bastı.
Rubâînin Mezîdi Humâsî Fiiller
Aslı dört hafli olan Rubâî fiillere ( ت) eklenerek elde edilen mezîdi humâsî bir babtır. Bu: تَفَعْلَلَ- يَتَفَعْلَلُ- تَفَعْلُلٌ babıdır. فَعْلَلَ nin baş tarafına bir tâ ilavesiyle bu bab elde edilir.
تَدَحْرَجَ-يَتَدَحْرَجُ-تَدَحْرُجٌ (yuvarlanmak) fiili bu baba örnektir. Bunun rubâîsi, دَحْرَجَ (yuvarladı) fiilidir.
Bu bab, mutavaat (dönüşlülük) içindir.
Örnek:
زَحْزَحْتُ الحَجَرَ فَتَزَحْزَحَ Taşı kımıldattım, o da kımıldadı.
Rubâînin Mezîdi Südâsî Fiiller
Rubâînin mezîdi sudâsînin iki babı vardır.
اِفْعَنْلَلَ-يَفْعَنْلِلُ-اِفْعِنْلاَلٌ . 1 babı: فَعْلَلَ nin baş tarafına bir hemze, aynıyla birinci lâmı arasına bir nun ilave edilmek suretiyle bu bab elde edilir. اِحْرَنْجَمَ-يَحْرَنْجِمُ-اِحْرِنْجَامٌ (toplanmak) fiili bu baba örnektir. Bunun rubâîsi, حَرْجَمَ (topladı) fiilidir.
اِفْعِنْلاَلٌ babı, mutavaat (dönüşlülük) için kullanılır.
اِفْعَلَلَّ-يَفْعَلِلُّ-اِفْعِلاَّلٌ . 2 babı: فَعْلَلَ nin baş tarafına bir hemze ile ikinci lam cinsinden bir harf ilave edilerek bu bab elde edilir.
اِطْمَأَنَّ-يَطْمَئِنُّ-اِطْمِئْنَانٌ (yatışmak) fiili buna örnektir. Bunun rubâîsi طَمْأَنَ (yatıştırdı) fiilidir. اِفْعِلاَّلٌ babı, mutavaat (dönüşlülük) ifade eder.