Esmaul Hamse ve İrabı – Beş İsim ve İrabı AÖF İlahiyat Arapça Dersleri (19)
أَبٌ “baba”, أَخٌ “erkek kardeş”, حَمٌ “kayınpeder”, فَمٌ “ağız”, ذُو “Sahip”
kelimelerinden oluşan beş ismin i‘râbının özel durumuna geçmeden önce
i‘râb konusunda daha önceki ünitelerde verilmiş olan bazı bilgileri
hatırlatmamız yararlı olacaktır.
İ‘râb: Kelime sonlarındaki hareke veya harflerin, kelimenin başına gelen
âmillerin değişmesi sebebiyle değişmesine i‘râb denir. Sonlarındaki hareke veya harfleri değişen kelimeler mu’rabdır.
Örnekler:
öğrenciyi gördüm رأيْتُ الطَّالبَ ،öğrenci geldi جاءَ الطَّالبُ
öğrenciye selam verdim سلّمْتُ على الطَّالبِ
iki öğrenciyi gördüm رأيْتُ الطَّالِبَيْنِ ،iki öğrenci geldi جاءَ الطَّالِبَانِ
iki öğrenciye selam verdim سلّمْتُ على الطَّالِبَيْنِ
İrab; Ya hareke, ya harf ya da hazifle olur.
Aslî i‘râb alameti olan harekeler üç tanedir:
1. Zamme ( ـُ): Ref alâmetidir. جاءَ طالِبٌ
2. Fetha ( ـَ) : Nasb alâmetidir. رَأَيْتُ طالِباً
3. Kesra ( ـِ) : Cer alâmetidir. سَلَّمْتُ على طالِبٍ
Bir de hareke kategorisinde yer alan ve harekesizlik olarak
adlandırabileceğimiz bir i‘râb alâmeti daha vardır. Sükûn (cezm) ( ـْ) adı
verilen bu i‘râb alameti fiillere özgüdür. Örnek: لمَْ يَكْتُبْ، اكُْتُبْ
Fer’î i‘râb alametleri olan harfler dört tanedir:
1. Vav: Cemi müzekker sâlim ve beş isimde zamme yerindedir: – جاءَ المُسْلِمُونَ
جاءَ أَبُوك
2. Elif: Tesniye isimlerde zamme جاءَ مُسْلِمَانِ , beş isimde fetha yerindedir. رَأَيْتُ
أبَاكَ
3. Yâ: Beş isimde kesra مَرَرْتُ بِأَبِيكَ , tesniye ve cemi müzekker sâlimde fetha ve
kesra yerindedir. نَصَرْتُ فَقِيرَيْنِ – مَرَرْتُ بِفَقِيرَيْنِ / رَأَيْتُ مُسْلِمِينَ – سَلَّمْتُ على مُسْلِمِينَ
4. Nûn: Ef’âl-i hamse’de (beş fiil) zamme yerindedir: ، يَكْتُبَانِ، يَكْتُبُونَ، تَكْتُبَانِ
تَكْتُبُونَ، تَكْتُبِينَ
Hazf de üç çeşittir:
1. Harekenin hazfi: لَمْ يَكْتُبْ، اكُْتُبْ، لِيَكْتُبْ، لاَ تَكْتُبْ
2. Son harfin hazfi: لَمْ يَرْمِ، لَمْ يَدْعُ، اُدْعُ، اِرْمِ
3. Nûn’un hazfi: لَمْ يَكْتُبَا، لَمْ يَكْتُبُوا، لَمْ تَكْتُبَا، لَمْ تَكْتُبُوا، لَمْ تَكْتُبِي
Her üç şekliyle de hazf fiillere ait bir i‘râb alametidir.
Harekelerle İ’râb Edilen Kelimeler
Harekeyle i‘râb edilen dört kelime grubu vardır. Bunların ref hali zamme,
nasb hali fetha, cer hali kesra, cezm hali ise sükûn ile gösterilir.
1. Müfred İsimler
Eril veya dişil bir tek varlığı gösteren isimlerdir.
Bir adama uğradım مَرَرْتٌ بِرَجُلٍ -Bir adam gördüm رَأَيْتُ رَجُلاً -Bir adam geldi جَاءَ رَجُلٌ
Birinci cümlede رَجُلٌ kelimesi fâil olduğu için ref konumundadır. Ref
konumunda bulunan kelimeler merfu‘dur. رَجُلٌ kelimesinin merfu‘olduğunu
gösteren i‘râb alâmeti zammedir.
İkinci cümlede رَجُلاً kelimesi mef’ûl olduğu için nasb konumundadır.
Nasb konumunda bulunan kelimeler mansûbdur. رَجُلاً kelimesinin mansûb
olduğunu gösteren i‘râb alâmeti fethadır.
Üçüncü cümlede رَجُلٍ kelimesinin başında harfi cer bulunduğu için cer
konumundadır. Cer konumunda bulunan kelimeler mecrûrdur. رَجُلٍ kelimesinin mecrûr olduğunu gösteren i‘râb alâmeti kesradır.
2. Mükesser Cemîler (kırık çoğullar)
Tekil ismin yapısı bozularak (kırılarak) yapılan kuralsız çoğul türüdür.
جَاءَ رِجَالٌ / رَأَيْتُ رِجَالاً / مَرَرتٌ بِرِجَالٍ
Birinci cümlede رِجَالٌ fâildir. Zamme ile merfu’dur.
İkinci cümlede رِجَالاً mef’uldür. Fetha ile mansûbdur.
Üçüncü cümlede رِجَالٍ başında harfi cer bulunduğu için kesra ile
mecrûrdur.
3. Cem-i Müennes Sâlim
Müfred müennes ismin yapısı bozulmadan yapılan kurallı çoğul türüdür.
-2 رَأَيْتُ الطَّالِبَاتِ. 3- مَرَرتٌ بِالطَّالِبَاتِ Kız öğrenciler geldi -1 جَاءَتْ الطَّالِبَاتُ
Birinci cümlede الطَّالِبَاتُ fâildir. Zamme ile merfu’dur.
İkinci cümlede الطَّالِبَاتِ mef’uldür. Kesra ile mansûbdur. Cemi müennes
sâlimin nasb ve cer hali kesra ile olur.
Üçüncü cümlede الطَّالِبَاتِ başında harfi cer bulunduğu için kesra ile
mecrûrdur.
4. Muzâri fiil
Mebnî olan cem-i müennes siygaları ( يَفْعَلْنَ – تَفْعَلْنَ ) ile ef’âl-i hamse dışındaki
muzâri fiil harekeyle i‘râb edilir. Örnek: يَكْتُبُ، أَنْ يَكْتُبَ، لمَْ يَكْتُبْ
Harflerle İ’râb Edilen Kelimeler
1. Tesniye İsimler
Tesniye isimlerde zammenin yerini elif ( ا), fetha ve kesranın yerini yâ ( (ي
harfleri alır
Ref halinde elif ( ا): جاءَ الوَلَدَانِ , nasb ve cer halinde yâ ( – ي): رَأَيْتُ الوَلَدَيْنِ
سَلَّمْتُ عَلَى الوَلَدَيْنِ
2. Cem-i Müzekker Sâlim
Zammenin yerini vav ( و), fetha ve kesranın yerini yâ ( ي) alır.
Ref halinde vav ( و): جاءَ المسُْلِمُونَ , nasb ve cer halinde yâ ( – ي): رَأَيْتُ المسُْلِمِينَ
سَلَّمْتُ عَلَى المسُْلِمِينَ
3. Ef’âl-i Hamse (Beş Fiil)
Muzâri fiilin sonunda nun bulunan mu’rab siygalarıdır. ، يَكْتُبَانِ، يَكْتُبُونَ، تَكْتُبَانِ
تَكْتُبُونَ، تَكْتُبِينَ . Ef’âl-i hamse’nin irabı nun ( ن) harfiyle olur. Zamme yerine
nunûn sabit kalmasıyla merfu’, fetha yerine nun’un hazfedilmesiyle mansûb,
cezm yerine yine nun’un hazfedilmesiyle mecrûr olur. Detaylı bilgi için 3.
ünitenin “Muzâri Fiil” konusuna bakınız.
4. Esmâ-i Hamse (Beş İsim)
Harflerle i‘râb edilen isimlerden küçük bir grup vardır ki bunlara “Beş İsim”
adı verilir. Bu isimlerin vav ( و) ile merfu’, elif ( ا) ile mansûb ve yâ ( ي) ile
mecrûr olmaktadır.
Bu beş isim şunlardır: sahip ذُو – ağız فَمٌ – kayınpeder حَمٌ – erkek kardeş أَخٌ
– baba أَبٌ
Beş ismin irabının harflerle olabilmesi için şu şartların oluşması
gerekmektedir:
1. Müfred olmalı. Tesniye veya cemî olmamalı.
2. Mütekellim yâ’sı dışında herhangi bir isme veya zamire muzâf olmalı.
3. Musaggar olmamalı. Yani küçültme vezninde (ism-i tasgir) olmamalı.
Bu şartları taşıyan beş ismin ref hali vav ( و), nasb hali elif ( ا) cer hali ise
yâ ( ي) ile olmaktadır.
Beş İsmin Muzâf Olarak Kullanılması
1. Beş İsmin Ref Hali:
Baban işten döndü. 1. رَجَعَ أَبُوكَ مِنَ العَمَلِ
Kardeşi Ankara’ya gitti. . 2. سَافَرَ أَخُوهُ إِلَى أَنْقَرَةَ
Ağzın dert görmesin. . 3. لاَ فُضَّ فُوكَ
Kayınpederi çok zengindir. . 4. حمَُوهُ غَنِيٌّ جِدًّا
Edep sahibi sevilir. . 5. ذُو الأَدَبِ مَحْبُوبٌ
Babamız ahlaklı bir şofördür. . 6. أَبُونَا سَائِقٌ ذُو خُلُقٍ
Ebû Bekir iyi bir adamdır. . 7. أَبُو بَكْرٍ رَجُلٌ طَيِّبٌ
Kardeşi ilim sahibiydi. . 8. كَانَ أَخُوهُ ذَا عِلْمٍ
Örnekleri incelediğimizde beş ismin ismi tasgir vezninde olmadığını,
müfred olarak mütekellim yâ’sı dışında bir zamir veya isme muzâf olduğunu
görmekteyiz. Beş isim örnek cümlelerde ref konumunda bulunduğu için vav
ile merfu‘dur. Birinci ve ikinci cümlelerde fâil, üçüncü cümlede nâibu’l-fâil,
dört, beş, altı ve yedinci cümlelerde mübteda, sekizinci cümlede ise كَانَ ’nin
ismi olarak gelmiştir.
ذُو sadece isme muzâf olabilir. Diğerleri hem isme hem de zamire muzâf
olabilirler. Ağız anlamına gelen فُو , ayrıca mim harfiyle de kullanılmaktadır .فَمٌ
Mim ile kullanıldığında muzâf dahi olsa irabı harekeyle olur. Misal: – فَمُهُ – فَمَهُ
فَمِهِ
Aşağıdaki cümleleri Arapçaya çeviriniz. Cümlelerde geçen beş ismin i‘râb
alametini söyleyiniz.
1. Kayınpederi meşhur bir sanatçıdır. 2. Kardeşin dün okula gelmedi.
3. Babamız emekli bir imamdır. 4. Ali, büyük bir servet sahibidir.
2. Beş İsmin Nasb Hali
Babam, kayınpederini akşam yemeğine davet ediyor . 1. أَبِي يَدْعُو حمََاكَ إِلَى العَشَاءِ
2. طَلَبَ طَبِيبُ الأَسْنَانِ مِنَ المرَِيضِ أَنْ يَفْتَحَ فَاهُ.
Diş doktoru hastadan ağzını açmasını istedi.
Kim olursa olsun hak sahibine hakkını ver. . 3. آتِ ذَا الحَقِّ حَقَّهُ كَائِنًا مَنْ كَانَ
Hangimiz rahmetli babanı tanımayız ki! . 4. مَنْ مِنَّا لاَ يَعْرِفُ أَبَاكَ المرَْحُومَ
Müdür, Ali’nin kardeşini sınıftan attı. . 5. طَرَدَ المدُِيرُ أَخا عَلِيٍّ مِنَ الصَّفِّ
Edepliyi herkes sever. . 6. يُحِبُّ الجَمِيعُ ذَا أَدَبٍ
Fırtınalı havada ağzını açma. . 7. لاَ تَفْتَحْ فَاكَ فِي الجَوِّ العَاصِفِ
Kayınpederini çarşıda gördüm. . 8. رَأَيْتُ حمََاكَ فِي السُّوقِ
Beş isim istenen şartları taşıdığı için örnek cümlelerde harfle i‘râb
olmuştur. Zira müfred olarak mütekellim yâ’sından başka bir isme veya
zamire muzâf olmuş, musaggar olarak kullanılmamıştır. Cümlelerde nasb
konumunda bulunan beş isim elif ( ا) ile mansûbdur.
3. Beş İsmin Cer Hali
1. فِي فَمِي مَاءٌ وَهَلْ يَنْطِقُ مَنْ فِي فِيهِ مَاءٌ.
Ağzımda su var, ağzında su olan kimse konuşabilir mi?
( 2. إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا ( 42
Babasına demişti ki: “Babacığım, işitmeyen görmeyen ve sana hiçbir yararı
olmayan şeylere niçin tapıyorsun?” (Meryem 42)
Esnerken elini ağzına koy. . 3. اِجْعَلْ يَدَكَ عَلَى فِيكَ عِنْدَ التَّثَاؤُبِ
Her kız babasına hayrandır. (Cahiliye atasözü) .( 4. كُلُّ بِنْتٍ بِأَبِيهَا مُعْجَبَةٌ (مَثَلٌ جَاهِلِيٌّ
Güzel sözle anne ve babana iyilikte bulun. . 5. أَحْسِنْ إِلَى أُمِّكَ وَأَبِيك بِالقَوْلِ الحَسَنِ
Kardeşine söyle bir daha benle konuşmasın. . 6. قُلْ لِأَخِيكَ لاَ يَتَكَلَّمْ مَعِي ثَانِيَةً
Kötü ahlaklı kişiden uzak dur. . 7. اِبْتَعِدْ عَنْ شَخْصٍ ذِي خُلُقٍ سَيِّئٍ
Dersten sonra kayınpederine uğrayacağım. . 8 .سَأَمُرُّ بِحَمِيكَ بَعْدَ الدَّرْسِ
Yukarıdaki örneklerde istenilen şartları taşıyan beş isim cer konumunda
bulunduğu için yâ ile mecrûr olmuştur.
فُو isminin cer halini, harfi cer olan فِي ile karıştırmamak gerekir. Yukarıdaki
birinci cümleyi dikkatlice inceleyiniz. Bu cümlede مَنْ ’den sonra gelen فِي harfi
cerdir, daha sonra gelen ve ( ه) zamirine muzâf olan فِي “ağız” anlamında beş
isimden biridir.
Aşağıdaki cümleleri Arapçaya çeviriniz. Cümlelerde geçen beş ismin i‘râb
alametini söyleyiniz.
1. Senin kardeşin benim kardeşimden küçüktür.
2. Babam babana selam söylüyor. 3. Kayınpederin bu serveti nasıl elde etti?
4. Çıkar ağzındakini kardeşim.
Beş İsmin İsim veya Zamire Muzâf Olmadan Kullanılması
Beş isim bir zamir veya isme muzâf olmadan kullanılırsa diğer isimlerde
olduğu gibi harekelerle i‘râb alırlar. Ref halleri zamme, nasb halleri fetha, cer
halleri ise kesra alır.
Baba çocuklarına “okula geç kalmayın” dedi. . قَالَ الأَبُ لِأَوْلاَدِهِ: لاَ تَتَأَخَّرُوا عَنِ الدَّرْسِ
الأَبُ fâildir. Bir isim veya zamire muzâf olmadığı için zamme ile
merfu‘dur.
أنْتَ حَمٌ غَنِيٌّ فَلِمَ لاَ تُسَاعِدُ زَوْجَ بِنْتِكَ الفَقِيرَ.
.Sen zengin bir kayınpedersin, peki niçin fakir damadına yardım etmiyorsun
حَمٌ haberdir. Muzâf olmadığı için zamme ile merfudur
رُبَّ أَخٍ لَكَ لمَْ تَلِدْهُ أُمُّكَ.
(Annenin doğurmadığı nice kardeşin vardır. (Cahiliye atasözü (
أَخٍ muzâfun ileyhtir. Bir isim veya zamire muzâf olmadığı için kesra ile
mecrûrdur.
Beş İsmin Mütekellim Yâ’sına Muzâf Olması
Beş isim mütekellim yâ’sına muzâf olursa, takdîri harekelerle i‘râb alırlar. Bu
durumda i‘râb alâmetleri açıkça görülmez. Mütekellim yâ’sına muzâf olan
tüm isimlerin son harekesi dâima kesra olur. Mütekellim yâ’sına muzâf olan
bir isim, fâil konumunda dahi bulunsa harekesi kesra olmaktan kurtulamaz.
Örnek:
– Kardeşimi gördüm رَأَيْتُ أَخِي – Kardeşim geldi جَاءَ أَخِي
Kardeşime uğradım مَرَرْتُ بِأَخِي
Dikkat edilecek olursa أَخٌ isminin sonu ref, nasb ve cer durumlarında
değişmemiş, üç halde de aynen kalmıştır. Oysa birinci cümlede fâil, ikinci
cümlede mef’ûl, üçüncü cümlede ise harfi cerle mecrûrdur. İrab konumları
farklı olduğu için farklı i‘râb alametleri alması gerekiyorken mütekellim
yâ’sına muzâf olduğu için i‘râb alametleri açıkça görülmemiştir. Ref halinde
yâ’dan önceki harf olan ( خ) üzerine zamme takdir edilmekte, orada var
olduğu kabul edilmektedir. Aynı şekilde nasb halinde fetha, cer halinde kesra
harekeleri ( خ) üzerine takdir edilmektedir.
Bu durum beş isme özgü değildir. Mütekellim yâ’sına muzâf olan tüm
isimler için aynı durum geçerlidir. Örnek:
– Çocuğumu gördüm رَأَيْتُ وَلَدِي – Çocuğum geldi جَاءَ وَلَدِي
Çocuğuma uğradım مَرَرْتُ بِوَلَدِي
Beş İsmin Tesniye Olarak Kullanılması
Beş isim tesniye olarak kullanıldığında diğer tesniyeler gibi ref halinde elif
ا) ), nasb ve cer halinde yâ ( ي) harfleri ile i‘râb edilir. Beş ismin tesniyeleri
aşağıda verilmiştir.
أَبٌ – أَبَوَانِ – أَبَوَيْنِ / أَخٌ – أَخَوَانِ – أَخَوَيْنِ / حَمٌ – حمََوَانِ – حمََوَيْنِ / ذُو – ذَوَا – ذَوَيْ
/ iki baba gördüm رَأَيْتُ أَبَوَيْنِ / iki baba geldi جَاءَ أَبَوَانِ
iki babaya selam verdim سَلَّمْتُ عَلى أَبَوَيْنِ
Diğerlerinden farklı olarak فُو isminin tesniyesi فَمَانِ – فَمَيْنِ şeklinde vav
yerine mim harfi ile kullanılmaktadır.
Tüm tesniyelerde olduğu gibi beş isim tesniye olarak muzâf olursa, nunları
düşer.
جَاءَ أَبَوَاكُمَا / رَأَيْتُ أَبَوَيْكُمَا / سَلَّمْتُ عَلى أَبَوَيْكُمَا
أَبَوَاكُمَا fâildir. Ref alâmeti tesniye elifidir ( .(ا
أَبَوَيْكُمَا mef’ûldür. Nasb alâmeti meczûm yâ’dır ( .(يْ
عَلى أَبَوَيْكُمَا harfi cerle mecrûrdur. Cer alâmeti meczûm yâ’dır ( .(يْ
Çalışkan iki kardeş geldi. ؟ جَاءَ الأَخَوَانِ المجُْتَهِدَانِ
الأَخَوَانِ fâildir. Ref alâmeti tesniye elifidir ( .(ا
İlim sahibi iki kişi geldi. . جَاءَ ذَوَا عِلْمٍ
ذَوَا fâildir. Ref alâmeti tesniye elifidir ( .(ا
İlim sahibi iki kişiyi gördüm. . رَأَيْتُ ذَوَيْ عِلْمٍ
ذَوَيْ mef’ûldür. Nasb alâmeti meczûm yâ’dır ( .(يْ
أَبَوَانِ – أَبَوَيْنِ iki baba anlamına geldiği gibi, anne-baba, ebeveyn anlamında da
kullanılmaktadır.
Beş İsmin Cemi Olarak Kullanılması
Beş isimden أَبٌ، أَخٌ، حَمٌ، فَمٌ kelimelerinin çoğulları mükesser cemi (kırık
çoğul) şeklindedir. Diğer kırık çoğullarda olduğu gibi i‘râb alametleri
harekelerdir.
أَبٌ – آبَاءٌ / أَخٌ – إِخْوَةٌ وَ إِخْوَانٌ / حَمٌ – أَحمَْاء، فَمٌ – أَفْوَاهٌ
Müminler kardeştir. . المؤُْمِنُونَ إِخْوَةٌ
إِخْوَةٌ haberdir. Zamme ile merfudur‘.
بِسَبَبِ تَصَرُّفَاتِهِ المتَُهَوِّرَةِ قَدْ صَارَ خَالِدٌ مُضْغَةً فِي أَفْوَاهِ النَّاسِ.
Düşüncesiz davranışları sonucu Halit insanların ağzına sakız olmuştu.
أَفْوَاهِ harf-i cer sebebiyle mecrûrdur. Cer alameti kesradır.
Babalar çocuklarının eğitiminden sorumludurlar. . الآبَاءُ مَسْؤُولُونَ عَنْ تَرْبِيَةِ أَوْلاَدِهِمْ
الآبَاءُ mübtedadır. Zamme ile merfudur‘.
Kardeşler birbirlerine yardım ederler. . الإِخْوَانُ يُسَاعِدُ بَعْضُهُمْ بَعْضًا
الإِخْوَانُ mübtedadır. Zamme ile merfudur‘.
شَارَكَ أَبِي فِي اجْتِمَاعِ الأَحمَْاءِ الَّذِي يُقَامُ مَرَّةً كُلَّ عامٍ.
Babam her yıl bir kere düzenlenen kayınpederler toplantısına katıldı.
الأَحمَْاءِ muzâfun ileyhtir. Kesra ile mecrûrdur.
ذُو ise cemi müzekker sâlim şeklinde cemilenmektedir. Ref hali vav, nasb
ve cer hali yâ ile olmaktadır. ذُو – ذَوُو– ذَوِي
İhtiyaç sahipleri geldi. . جَاءَ ذَوُو الحَاجِاتِ
ذَوُو fâildir. Vav ile merfudur‘.
İhtiyaç sahiplerini gördüm. . رَأَيْتُ ذَوِي الحَاجِاتِ
ذَوِي mef’ûldür. Yâ ile mansûbdur.
İhtiyaç sahiplerine selam verdim. . سَلَّمْتُ عَلَى ذَوِي الحَاجِاتِ
ذَوِي harfi cerle mecrûrdur. Cer alâmeti yâ’dır.
( …وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ… (
… sevdiği malını yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara,
dilencilere… verdi. (Bakara/177)
ذَوِي mef’ûldür. Yâ ile mansûbdur.
Beş İsmin Musaggar Olarak Kullanılması
Beş isim, ism-i tasgir vezninde kullanılırsa harekelerle i‘râb edilir. Ref
halinde zamme, nasb halinde fetha, cer halinde ise kesra alır. Örneğin أَبٌ ismi
küçültülürse أُبَيٌّ “küçük baba, babacağız” şeklini alır. أَخٌ isminin de أُخَيٌّ
“kardeşceğiz” şeklinde ism-i tasgîri yapılır. Örnek:
جَاءَ أُبَيٌّ – رَأَيْتُ أُبَيًّا – سَلَّمْتُ عَلى أُبَيٍّ / ذَهَبَ الأُخَيُّ – رَأَيْتُ الأُخَيَّ – سَلَّمْتُ عَلى الأُخَيِّ