- ( إِنْ ) harfi, şart ve ceza (karşılığı) içindir. İki fiili cezm eder. Birinci fiile “şart”, ikinci fiile “ceza” denir. Yani, birinci fiil işlenir ise, ikinci fiil de biz-zaruri (ister-istemez) meydana gelir. Şöyle de söylenebilir : Şart fiili kesbî’dir ve niçin ile ilgilidir.. Ceza fiili ise, vehbî’dir ve neden ile ilgilidir. Ayrıca ; NİÇİN ? sorusunun cevabı, zamirle ilgilidir. NEDEN ? sorusunun cevabı, sıfatla ilgilidir.
- ( إِنْ تَتُبْ يُغْفَرْ ذُنُوبُكَ ) “Şayet tövbe edersen, günahların affolunur.” Bu terkibteki ( تَتُبْ ) muzari fiili, ( إِنْ ) şart harfi ile lafzan meczumdur. Fâili, tahtında müstetir ( أَنْتَ ) zamiridir. Fiil ve müstetir fâil ile birlikte bir cümledir ve şart fiili olduğu için irabdan mahalli yoktur.
- ( يُغْفَرْ ) meçhul_muzari fiil olup, fâili ile birlikte bir cümledir. Şartın, cezası (karşılığı) olduğu için irabdan mahalli yoktur. Şart fiili ile ceza fiilinden oluşan cümleye “şart cümlesi” denir. Nâib-i fâil olan ( ذُنُوبُ ) lafzı, isim tamlamasının muzaftır. ( كَ ) muttasıl zamir, muzafun ileyhdir ve mahallen mecrurdur. (NOT: Muzafun ileyh, muzafun fâilidir. İsim tamlaması, nekre isim hükmündedir.)
- 2/78 : ( وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ … ) “… Onlar yalnızca zannederler.” Ayeti Kerimesinde : ( إِلَّا ) ile gelen ( إِنْ ) edatı, olumsuzluk ifade eden nefy harfidir. Şart edatı olarak görev yapmaz. ( إِلَّا ) istisnâ harfi de, tahsis için gelir.
- Kâide : Cümlenin sonunda gelen ( وَإِنْ ) … se bile, … sa bile şeklinde tercüme edilir ve cevabı da olmaz.
- Kâide : Taleb (emir, nehiy ve soru) cümlesinden sonra cevap cümlesi varsa ve önünde ( وَ ) ve ( فَ ) bulunmaz ise, cevap cümlesinin muzari fiili de ona uyumlu olarak gelir. Cümlenin sakladığı anlamlar da farklı olur. Örnek :
- ( أُدْرُسْ تَنْجَحْ ) “Çalış ki başarırsın.” Bu emir cümlesinde, “Başarıyı elde edinceye kadar çalış” anlamı saklıdır. Tıpkı, Edison’un lambayı buluncaya kadar 1000 adet deney yapması gibi.
- ( أُدْرُسْ إِنْ تَنْجَحْ ) “Başarsan bile çalış.” Bu cümlede ise, “Kalbin mutmain olana kadar çalış, elinden geleni en iyi şekilde yapmaya çalış” anlamı saklıdır ve bir emir değildir.