Camid ve Müştak İsimler – AÖF İlahiyat Arapça Dersleri (10)

56344

 

TÜREYİŞ YÖNÜNDEN İSİMLER

Arapçada isimler, türemişlik bakımından ikiye ayrılır.

1. Câmid İsimler: Konulduğu özgün biçimini koruyan ve başka bir

kelimeden türememiş olan isimlere bu ad verilir.

Sözgelimi مَاء، شَجَرَة، فَرْع، أَرْض، عَيْن isimleri biçimsel yönden özgün, yani

başka bir kelimeden türememiş câmid isimlerden birkaçıdır.

2. Müştak İsimler: Konuluş itibariyle özgün olmayıp, başka bir

kelimeden türetilen isimlere bu ad verilir.

Sözgelimi مَجْلِس، كَاتِب، نَادِر، مُعَلِّم، مُسْتَهْلِك kelimeleri özü itibariyle özgün

olmayıp, başka bir kelimeden türetilmiş müştak isimlerden birkaçıdır.

Fiilin zamandan bağımsız biçimi olan mastar, Arap dilbilimcilerin çoğunluğuna

göre asıl, o kökten gelen fiil ve isimler ise müştaktır.

Câmid ismin müsennâ ve cemi biçimleri de câmid sayılır. Bir başka deyişle bir

ismi müsennâ veya cemi kılmak onu câmid olmaktan çıkarmaz.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili isimleri türeyiş yönünden sınıflandırınız.

1. يَعِيشُ السَّمَكُ فِي الْمَاءِ.

2. تَطَايَرَ الْعَصَافِيرُ بَيْنَ الْأَغْصَانِ.

3. هَزَمَ الْمُجَاهِدُونَ الْكُفَّارَ، وَطَرَدُوهُمْ مِنَ الْأَرَاضِي الْمُحْتَلَّةِ.

Câmid isimleri tespit için konulmuş belirli kural ya da kurallar bütünü

mevcut değildir. Onlar ancak, müştak isimler hakkında netleşmiş bir zihin

tarafından “diğerleri” biçiminde bir sınıflandırmaya konu olabilir.

Dolayısıyla bu ünite kapsamında daha ziyade müştak isimler, kalıpları ve

türeyiş biçimleri üzerinde durulacaktır.

MÜŞTAK (TÜREMİŞ) İSMİN ÇEŞİTLERİ

Müştak isimler Arapçada türedikleri kelimeler bazında ikiye ayrılırlar.

Fiilden Türeyen İsimler

“İsm-i fâil”, İsm-i mef‘ûl, “Sıfat-ı müşebbehe”, “İsm-i zaman, ism-i mekân”,

“Mimli mastar”, “İsm-i âlet”, “Mübâlağa siygası” ve “İsm-i tafdîl” olmak

üzere toplam sekiz çeşittir.

Kelimeler ve Deyimler

egzoz : اَدِم (ج) عَوَادِم

( meslek edinmek(bir işi : اِمْتَهَنَ – يَمْتَهِنُ – اِمْتِهَانًا

kiralamak : اِسْتَأْجَرَ – يَسْتَأَجِرُ – اِسْتِيجَارًا

uzatmak : أَطَالَ – يُطِيلُ – إِطَالَةً

bolluk : السَّرَّاءِ

acı vermek : آلَمَ – يُؤْلِمُ – إيلاَمًا

yetinen : المكُْتَفِي

aldırmak :… بَالَى – يُبَالِي – مُبَالاَةً ب

göl : بُحَيْرَةَ

birkaç : بِضْعَة (ج) بِضَع

bağlılık : تَعَلُّقِ

ötüş, cıvıltı : تَغْرِيد (ج) تَغَارِيد

tarla : حَقْل (ج) حُقُول

umarak : رَاجِيًا

darlık : ضَّرَّاءِ

gürültü : ضَوْضَاء

ömür : عُمْر (ج) أَعْمَار

gurur duyan : فَخُورَةٌ

Tercih etmek, yeğlemek : فَضَّلَ – يُفَضِّلُ – تَفْضِيلاً

bağlı, tutkun : مُتَمَسِّك

saban : مِحْرَاثَ

uyan, tabi olan, örnek edinen : مُمْتَثِلَةٌ

korna : مُنَبِّه

sevgi : مَوَدَّة

canla başla : نَشِيطًا

 

Özet

Arapça isimleri türeyiş yönünden sınıflandırabilmek

Arapçada isimler türemiş olup olmamaları yönünden ikiye ayrılır. Başka bir

kelimeden türememiş olup, özgün biçimini muhafaza edenlere câmid, bir fiil

ya da isimden türemiş olanlara ise müştak isim adı verilir.

Söz gelimi بَحْر kelimesi câmid bir isim iken, مِفْتَاح kelimesi فَتَحَ fiilinden türemiş

müştak bir isimdir.

Türemiş isimleri kendi aralarında kategorize edebilmek

Türemiş isimler fiilden ve isimden türeyenler olmak üzere ikiye ayrılır.

Fiilden türeyenler “İsm-i fâil”, “İsm-i mef‘ûl”, “Sıfat-ı müşebbehe”, “İsm-i

mekân, ism-i zaman, “mimli mastar”, “İsm-i âlet”, “Mübalağa sıygası” ve

“İsm-i tafdîl” olmak üzere sekiz tanedir. İsimden türeyenler ise “İsm-i tasğîr”

ve “İsm-i mensûb” olmak üzere iki adettir.

Fiilden isim türetebilmek

Ek almamış üç harfli bir fiilden aşağıdaki kalıplarda isimler türetilir:

Sıyga Anlam Örnek Vezin

اِسْمُ الْفَاعِل Yazan فَاعِل كَاتِب

اِسْمُ الْمَفْعُول Yazılı, yazılan مفْعُول مَكْتُوب

اِسْمُ الْمَكَان والزَّمَان،

والْمَصدَرُ الْمِيمِيُّ

Yazma yeri;

yazma zamanı;

yazmak

مَفْعَل مَكْتَب

اِسْمُ الْآلَة Yazı aleti مِفْعَل مِكْتَب

صِيغَةُ الْمُبَالَغَة Çok yazan, yazıcı فَعَّال كَتَّاب

اِسْمُ التَّفْضِيل Daha yazan, أَفْعَلُ أَكْتَبُ

En yazan

الصِّفَةُ الْمُشَبَّهَةُ Büyük فَعِيل كَبِير

اِسْمُ التَّفْضِيل Daha büyük,

En büyük أَفْعَلُ أَكْبَرُ

İsimden isim türetebilmek

Bir isim üzerinde ya küçültme (tasğîr) işlemi yapılır, ya da kendisine nisbet

yâ’sı ulanır.

Tasğîr işlemine tabi tutulacak isim üç harfli ise فُعَيْل ; dört harfli ise فُعَيْعِل ; beş

veya altı harften oluşuyorsa ilk dört harfi فُعَيْعِل ; beş harfli olup da sondan bir

önceki harfi illetli ise فُعَيْعِيل vezinlerine nakledilir.

İsm-i mensûb yapılacak ismin sonuna ise öncesi kesralı müşedded yâ ( (يّ

ilave edilir. Söz gelimi دِمَشْق ismi, دِمَشْقِيٌّ biçiminde ism-i mensûb yapılır.

Türemiş kelimelerin kökenine inebilmek

Bir ismin kökenini bilmek onun nereden türetildiğine vakıf olmakla

mümkündür. Söz gelimi مِفْتَاح kelimesini sözlükten bulabilmek için onun

hangi fiilden türediğini tespit etmek gerekir. Adı geçen kelime فَتَحَ fiilinden

türemiş ism-i âlettir. Dolayısıyla onu ancak فَتَحَ fiilinin alt başlıkları arasında

bulabiliriz.