Bu çalışma harflerin mahreçleri, kelimelerin son harfleri, kelimenin ilk harfi
esas alınan sözlükler ve kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden
olmak üzere dört başlık altında toplanan alfabetik sözlüklerin kullanım metotlarını
ele almaktadır. Girişte sözlük kelimesinin anlamı ve sözlük çalışmalarının
tarih boyunca geçirdiği evreler değerlendirilmiştir.
Anahtar kelimeler: Mahreç, müştak, mu‘cem, aslî harfler, hecâ harfleri,
müfred, cemi‘
I. Giriş
Sözlük özetle bir dilde yer alan kelimenin anlamını ortaya koyan
çalışmadır. Arapça’da mu‘cem, kâmûs veya lügat kelimelerinin
karşılığıdır. Tarihte çağdaş diyebileceğimiz bilimsel kıstasları
ile metodolojik sözlük çalışmaları ilk kez Araplar tarafından yapılmıştır.
Bu çalışmalar öncelikli olarak Kur’ân ve Hadis içerisindeki
garip kelimelerini anlamaya yönelik Garîbu’l-Kur’ân ve
Garîbu’l-Hadîs tesmiyeleri ile şöhret kazanmış ‘mevzuî lügat’ da
denilen telifler olduğu görülmektedir.
Arapça sözlükler genel olarak harflerin mahreçleri, kelimelerin
son harfleri, kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler ve kelimenin
okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden olmak üzere
dört başlık altında toplanırlar.
Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri‘ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’l-Lüga,
el-Muhît fi’l-Lüga, Kitâbu’l-Muhkem ve’l-Muhîti’l-A’zam; Kelimelerin
son harfleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları Dîvânu’l-Edeb fî
Beyâni Lugati’l-Arab, ve es-Sıhâh, Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-
Arabiyye, Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs; kelimenin
ilk harfi esas alınan sözlüklerin başlıcaları Kitâbu’l-Cîm, el-
Cemhere, Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luga, el-Mucmel fi’l-Luga, Esâsu’l-
Belâga, Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît’tir. Bu metot günümüzde
en yaygın olan metottur. Son olarak da kelimenin okunduğu
şekliyle tertip edilen sözlüklerin başlıcaları ise el-Merca’, er-
Râid, el-Muncidu’l-Ebcedî ve Larûs adlı eserlerdir1.
Malum olduğu üzere Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harflerini esas alarak tertip edilmiş olduklarından,
aşağıda detayları ile verileceği üzere Arapça bir sözlükten
herhangi bir kelime aranacak olursa öncelikle o kelimenin aslî
harflerinin bulunması ardından gerekir.
II. Arapça Kelime Arama ile İlgili Genel Bilgiler
Arapça sözlükler genellikle ‘en-nizâmu’l-elifbâî’ dediğimiz tertip
üzeredirler. en-Nizâmu’l-elifbâî Arapça harflerinin alfabetik
sırası demektir. Arapça harfleri 28 adettir. Sözlüklerdeki bu sıralama
kelimenin ilk harfinden son harfine doğru sıra takip edilerek
dizilmiştir.
Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından arınmış aslî harflerini
esas alarak tertip edilmiştir. Dolayısıyla Arapça bir sözlükten
herhangi bir kelimeyi aramak istersek öncelikle o kelimenin
aslî/mücerred harflerini bulmamız gerekir. Bu bağlamda araştırmak
istediğimiz kelimemiz ‘cem’i’ ise ‘müfred’ haline, ‘muzari’,
‘emir’, ‘masdar’ veya ‘müştak’ kelimelerden ise zâid harflerinden
arındırılarak ‘mazi’ fiil kipine çevrilir. Yaptığımız bütün bu işlemler
kelimenin aslî unsurunu ortaya çıkarmamız içindir. Örneğin:
كاتبون، كاتبات يكتبون، اكتب، الكتاب، كتبه، كتبتْ، كتابان، كُتَّاب، كَتَبَةٌ، كتاتيب، يكتب،) ) gibi farklı
kiplerde gelmiş olan bütün bu kelimelerin aslî unsuru ( كَتَبَ ) fiil
kökü olup sözlükten bu aslî harflere indirgedikten sonra arama
yapabiliriz.
Örneğin şekil olarak ism-i mensub veya yapma masdar olan
الجَاهِلِيَّة ) -el-câhiliyye) kelimesini ele alalım. Bu kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harfleri ( جَهِلَ ce-hi-le) olup, sözlükten önce bu
aslî harfleri bulmamız, ardından kelimelerin ikinci ve üçüncü
harflerinin sıralanışı da kendi içinde alfabetik olarak takip edilerek
( الجَاهِلِيَّة -el-câhiliyye) kalıbının aranması gerekecektir. Durum
bu kelimeden türemiş kelimesi, ( , مَجْهَلٌ , المَجْهَلَة ,التَّجْهِيلُ ،اسْتَجْهَل، جَاهَلَ، تَجَاهَلَ
جُهْلٌ وجُهُلٌ وجُهَّل وجُهَّالٌ وجُهَلاء , مَجْهُولَة , مَ جَاهِلٌ ) gibi diğer kelimeler için de aynen
geçerlidir.
Konuyu maddeler halinde detaylandıracak olursak:
1) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
sülâsî asıl ise:
Örneğin ( استغفر ) kelimesi sülâsi aslı olan ( غَفَرَ ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( استنقذ ) kelimesi de ( نَقَذَ ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( اختفى ) kelimesi
de ( خفِيَ ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (اقتفى
kelimesi de ( قَفَوَ ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
2) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
rubâi asıl ise:
Örneğin ( سيطرة ) kelimesi sülâsi aslı olan ( سَيْطْرَ ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( تَسَلْسَل ) kelimesi de ( سَلْسَلَ ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( تَزَلْزَلَ ) kelimesi
de ( زَلْزَلَ ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (يرَُفْرِفُ
kelimesi de ( رَفْرَفَ ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine ( يَتَبَعْثَرَ ) kelimesi de ( بَعْثَرَ ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Öte yanda ( تَبَهْرَجَ ) kelimesi de ( بَهْرَجَ ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir.
3) Aranılan kelime isim ise:
س، أ، ل، ت، م، و، ن، ي، ه، ا ) ) zaid harfleri hazfedilir. Örneğin ( (مقابر
kelimesinden zâid harfler olan ( م -mim) ve ( ا -elif leyyine) hazfedildiğinde
kelimenin aslı ( قبر ) kelimesine dönüşür.
Yine ( كَبِير ) kelimesinden zâid harf olan ( ي -yâ) harfi hazfedildiğinde
kelimenin aslı ( كَبُرَ ) kelimesine dönüşür.
4) Aranılan kelime içinde illetli harf varsa:
Örneğin ( استقام ) kelimesi sülâsî aslı olan ( قام ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( استعاذ ) kelimesi de ( عاذ ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( ابتاع ) kelimesi de ( (باع
kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( يبيع ) kelimesi
de ( بَيَع ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (استهان
kelimesi de ( هان ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine ( ارتدى ) kelimesi de ( رَدَى ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
5) Aranılan kelime müsennâ veya cem’i ise:
Bu kelimeleri müfredine ardından da yine diğer kelimelerde
olduğu gibi aslî kök harflerine indirgeme gerekecektir. Ardından
sözlük bu kelimenin müfredini daha sonra da cem’i halini verecektir.
Örneğin cemi olan ( أبواب ) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan ( بَوَبَ ) ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi ( باب ) kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
أبواب) ) maddesini bulabiliriz.
Örneğin cemi olan ( دُورٌ ) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan ( دَوَرَ ) ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi ( دَارٌ ) kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
دُورٌ ) ) maddesini bulabiliriz.
Aynı durum müsennâ kelimeler için de geçerlidir. Örneğin
müsennâ olan ( عَصَوان ) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak (ki
sözlükler çoğu zaman kelimelerin tesniyesini vermez) bu kelimeyi
öncelikle aslî kök harfleri olan ( عَصَوَ ) ye indirgemeli ve sözlükte de
bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin müfredi ( (عَصَا
kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız ( عَصَوان ) kelimesini bulabiliriz.
6) Aranılan kelimemizin bazı harfleri muzaaf ise:
Öncelikli olarak muzaaflığı açmamız gerekecektir. Ardından
aslî kök harflerine indirgeyip sözlükten bu aslî harflerinden aramamız
gerekecektir.
Örneğin ( ارْتَدَّ ) kelimesini muzaaflığı açılarak önce ( ارْتَدَدَ ) ye ardından
da ( رَدَدَ ) aslî kök harflerine indirgeyerek sözlükten bu aslî
harflerinden aramamız gerekecektir.
Başka bir örnek verecek olursak ( اعتدّ ) kelimesi muzaaflığı açılarak
önce ( اعتدد ) ye ardından da ( عدد ) aslî kök harflerine indirgeyerek
sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.
Yine başka bir örnek verecek olursak ( اهتزّ ) kelimesini
muzaaflığı açılarak önce ( اهتزز ) ye ardından da ( هزز ) aslî kök harflerine
indirgeyerek, sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.
7) Aranılan kelimemiz ibdale uğramış bir kelime ise:
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ز، ذ، د ) harflerinden birisi ise, bu
fiil ( افتعال ) babında kullanımı sırasında bu babın ( ت) harfi ( د) harfine
dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ظ، ط، ض، ص ) harflerinden birisi
ise, bu fiil ( افتعال ) babında kullanımı sırasında bu babın ( ت) harfi
ط) ) harfine dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ث، و، ي ) harflerinden birisi ise,
bu fiil ( افتعال ) babında kullanımı sırasında bu harfler ( ت) harfine
dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( (د، ذ) (ت، ث) (ط، ظ) (ص ، ض) (س، ش، ز
harflerinden birisi ise, bu fiil ( تَفَاعُلٌ ) (تَفَعْلُلٌ ) (تَفَعُّلٌ ) bablarında kullanımı
sırasında bu bablarda zâid olan ( ت) harfi ( د) harfine dönüşür.
Bazen başlarına vasıl hemzesi getirilir.
Bu türden bir kelimelerin sözlükten araştırılması durumunda
öncelikle ibdalliğin/dönüşümün kaldırılması gerekecek ve söz
öncelikle aslî haline kavuşmuş olan kelime araştırılacak,
ardından aranacak kelime bulunabilecektir.
Örneğin sözlükten ( افتعال ) babında gelmiş olan ( اضْطِرَاب ) kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan sonraki
aslî harfleri ( ضَرَبَ ) fiilidir. Yine ( افتعال ) babında gelmiş olan ( اضطلع ) kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri ( ضَلَعَ ) fiilidir. Yine ( افتعال ) babında gelmiş olan
اِزْدَهَرَ ) ) kelimesini arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri ( زَهَرَ ) fiilidir. Dolayısıyla yukarıda da
belirttiğimiz gibi sözlükten öncelikle aslî haline kavuşmuş olan
bu kelimeler araştırılacak, ardından aranacak kelime bulunabilecektir.
8) Aranılan kelimemiz hazfe uğramış bir kelime ise:
a- Örneğin meczum ecvef muzari fiil ise ( لم يَقُلْ ) fiili ( قَوَلَ ) fiil
kökünden aranacaktır. Yine ( لَمْ يَرُحْ ) fiili ( رَوَحَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( تْ◌ِ لَمْ يَبِ ) fiili ( بَيَتَ ) fiil kökünden aranacaktır.
b- Örneğin ecfev emir ise ( قُلْ ) fiili ( قَوَلَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( زِدْ ) fiili ( زَيَدَ ) fiil kökünden aranacaktır.
c- Örneğin sonu illetli olan meczum muzari fiil ise ( (لَمْ يَدْنُ
fiili ( دَنَوَ ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( لَمْ يَمْشِ ) fiili ( مَشَيَ ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( لَمْ يَخْشَ ) fiili ( خَشِيَ ) fiil kökünden aranacaktır.
d- Örneğin sonu illetli olan bir fiilin emir kipi ise ( قِفْ ) fiili
وَقَفَ ) ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( جِدْ ) fiili ( وَجَدَ ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( صِلْ ) fiili ( وَصَلَ ) fiil kökünden aranacaktır.
e- Örneğin misâl vâvi fiilin emir kipi ise ( اخشَ ) fiili ( خَشِيَ ) fiil
kökünden aranacaktır. Yine ( ارْمِ ) fiili ( رَمَيَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( ادْع ) fiili ( دَعَوَ ) fiil kökünden aranacaktır.
f- Örneğin mehmuz fiilin emir kipi ise ( خُذْ ) fiili ( أَخَذَ ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( ثُرْ ) fiili ( ثَوَرَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( سَلْ ) fiili ( سَأَلَ ) fiil kökünden aranacaktır.
g- Örneğin misâl vâvî muzari fiil ise ( يَعِدُ ) fiili ( وعد ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( يقِفُ ) fiili ( وَقَفَ ) fiil kökünden aranacaktır. Yine
( يَزِنُ ) fiili ( وَزَنَ ) fiil kökünden aranacaktır.
h- Örneğin misâl vâvî fiilinin masdarı ise ( هِبَة ) masdarı ( (وَهَبَ
fiil kökünden aranacaktır. Yine ( صِلَة ) masdarı ( وَصَلَ ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( سِمَة ) masdarı ( وَسَمَ ) fiil kökünden aranacaktır.
j- Örneğin sonu illetli olan fiilin sakin tâ ile bitişmesi durumunda
( خَشَتْ ) fiili ( خَشِيَ ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( دَعَتْ ) fiili
دَعَوَ ) ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( سَقَتْ ) fiili ( سَقَيَ ) fiil kökünden
aranacaktır.
k- Örneğin ecvef fiili ( تَ، تُ، تِ، نَ، نا، تما، تُمْ، تُنَّ ) gibi harekeli ref’
zamirleri ile bitişmesi durumunda ( قلتِ، قلتَ، قلتُ ) fiilleri ( قَوَلَ ) fiil
kökünden aranacaktır.
l- Örneğin tenvin almış ism-i menkûsun tenvini hazfedilmiş
harfidir. Dolayısıyla ( قاضٍ ) fiili ( قَضَيَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( دَاعٍ ) ism-i fâili ( دَعَوَ ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( مُحَامٍ ) ism-i
fâili ( حَمَيَ ) fiil kökünden aranacaktır.
Bu aşamadan sonra araştırılacak olan kelimenin hangi sözlükten
bakılacağı aşmasına gelinir. Yukarıda da beyan ettiğimiz
üzere Arapça sözlüklerin bazıları harflerin mahreçleri esas alınarak,
bazıları kelimelerin son harfleri esas alınarak, bazıları
da kelimenin ilk harfi esas alınarak, bazıları da kelimenin
okunduğu şekliyle tertip edilmiştir. Bu durumda şayet arayacağımız
kelime kelimenin ilk harfi esas alınarak tertip edilmiş bir
sözlükten bakılacaksa; müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin ilk harfine,
sonra ikinci harfine, ardından da başa doğru üçüncü harfine
bakılır.
Şayet kelimemiz kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiş bir sözlükten bakılacaksa bu durumda sözlükte aranacak
olan babı bilmek için müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin asıl harflerinden
son harfine, faslı bulmak için de ilk ve daha sonra gelen
başa doğru üçüncü harfine bakılır.
III. Arapça Alfabetik Sözlük Türlerinden Pratik Yapma
Şimdi hem pratik yapma hem de zengin dil kaynağı sözlüklerimizde
her hangi bir maddenin nasıl bulunacağını görebilmek
için örnek olarak ( جَهِل ce-hi-le) maddesini alalım ve bu maddeyi üç
ana başlık altında topladığımız hem harflerin mahreçleri esas
alınan sözlükler, hem kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler,
hem de kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerden birer örnek
sözlük seçerek bulmaya çalışalım:
1- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Kitâbu’l-‘Ayn ( (كتاب العين
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (v.175 h.)’dir2. Sibeveyh’in hocasıdır.
Sözlüğü Halîl b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı
da iddia edilmektedir3. Halîl b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap
vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir
âlimdir. Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nakt ve’ş-Şekl
ve Kitâbu’l-‘AynHata! Yer işareti tanımlanmamış.’a zeyl olmak
üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-îkâ‘adlarında son derece faydalı
ve son devir âlimlerine kaynak olan çok sayıda eseri vardır.4
Yukarıda da belirttiğimiz üzere Kitâbu’l-‘Ayn adlı sözlükte kelimeler
önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen
harfler, ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından
da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tertip edilmiştir.
Harflerin sıralaması
( ع ح خ ه غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ت ظ ث ذ ر ل ن ف ب م و ا ي ء )
şeklindedir.
Bu itibarla örneğin ( جَهِلَ ce-hi-le) maddesini bu tertibe göre ( ع
ح خ غ ق ك ) harflerinden sonra gelen ( ج harfu’l-cîm) başlığının altın-
da ‘bâbu’-hâ’ ve’l-cîm ve’l-lâm babında yer alacaktır. Bu bâbın
altında, kalb sistemine göre ( هَجَلَ he-ce-le) ( هَلَجَ he-le-ce) ( جَهِلَ ce-hile)
( لَهِجَ le-hi-ce), ( جله ce-le-he) maddeleri işlenmiştir. Bizim araştırmak
istediğimiz ( جَهِل ce-hi-le) maddesi ( هَجَلَ he-ce-le) ve ( هلج hele-
ce) maddelerinden sonra ve ( لَهِج le-hi-ce), ( جله ce-le-he) maddelerinden
önce yer alır.
جَهِلَ ) ce-hi-le) maddesininden önce de ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’rrâ’
bâbı bulunmaktadır. Bu babın altında sırasıyla ( هَجَرَ he-ce-ra),
هَرَجَ ) he-re-ca), ( جَهَرَ ce-he-re), ( رَهَجَ re-he-ce) ve ( جَرَهَ ce-re-he) maddeleri
vardır.
جَهِلَ ) ce-hi-le) maddesinden sonra da ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’nnûn’
bâbı gelecektir. Bu babın altında da sırasıyla ( هَجَنَ he-ce-ne),
نَهَجَ ) ne-he-ce), ( جَهَنَ ce-he-ne) ve ( نَجَه ne-ce-he) maddeleri sıralanmıştır.
2- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Lisânu’l-‘Arab ( ( لسان العرب
Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-din Muhammed b. el-
‘İzz b. el-Mukarrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)5’dur.
Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin
son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî (ö.
393/1003)’nin es-Sıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir
6.
Lisânu’l-Arab’ta ( جهل ce-hi-le) maddesi ‘harfu’l-lâm’ babında
‘ce-hi-le’ faslında yer almıştır7. Bu fasla gelene kadar ‘elif’ harfinden
başlayarak (harfu’l-bâ’, harfu’l-tâ’, harfu’l-sâ’, harfu’l-cîm,
harfu’l-hâ’, harfu’l-hâ’, harfu’d-dâl, harfu’z-zâl, harfu’z-zây,
harfu’s-sîn, harfu’ş-şîn, harfu’s-sâd, harfu’d-dâd, harfu’t-tâ’,
harfu’z-zâ, harfu’l-‘ayn, harfu’l-gayn, harfu’l-fâ’, harfu’l-kâf,
harfu’l-Kaf) bablarını ‘lâm’ harfine kadar ilk aslî harflerine göre
kendi içinde alfabetik sıralamaya göre dizmiştir. ‘Harfu’l-lâm’ ba-
bında da ‘lâm’ harfi hakkında kısa bir izah yaptıktan sonra ele
alınan maddelerin birinci harflerini ve bu harfi takip eden harfleri
kendi içinde alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Dolayısıyla ( جَهِلَ
ce-hi-le) maddesine gelmeden önce ( أبَلَ e-be-le), ( أبْهَلَ eb-he-le), (
أتَلَ e-te-le), ( أثَلَ e-se-le), ( أثْجَلَ es-ce-le), ( أثْكَلَ es-ke-le) diye başlayan alfabetik
sıralama ( جَنْبَلَ cen-be-le), ( جَنْثَلَ cen-se-le), ( جَنْجَلَ cen-ce-le), (
نحَدَلَ ◌ْ جَcen-ha-de-le), ( جَنْدَلَ cen-de-le) şeklinde devam etmiştir. Bu
sıralama ( جَهِلَ ce-hi-le) maddesinden sonra da ( جَهْبَلَ ceh-be-le), (
جَوَلَ ce-ve-le), ( جَيَل ce-ye-le) şeklinde devam edip, alfabetik sıralamaya
göre ‘cîm’ harfinden sonra gelen ‘hâ’ harfine intikal ederek (
حَبَلَ ha-be-le), ( حَبْتَلَ hab-te-le) şeklinde sıralanır. Bu tertip ‘harfu’llâm’
babının sonuna kadar alfabetik olarak devam ederek ( يَلَلَ yele-
le) maddesiyle son bulur. Ardından son harfleri esas alınarak
tertip edilen bablardan ‘mim’ harfi geleceğinden ‘harfu’l-mîm’e
geçilir.
b) el-Kâmûsu’l-Muhît ( (القاموس المحيط
Bu eser büyük dilci Muhammed b. Ya‘kûb el-Fîrûzâbâdi8 (ö.
816/1413) tarafından telif edilmiştir. Bu eserin ilk telif edildiğinde
60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bu gün elimizde mevcut olan
‘Kâmus’ o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir9.
Bu maddeyi el-Fîrûzâbâdî’nin el-Kâmûsu’l-Muhît adlı sözlüğünde
bulmaya çalışalım. Yukarıda da zikrettiğimiz üzere bu sözlük
de metot olarak kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Dolayısıyla ( جَهِل ce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-lâm’ bölümünün
‘faslu’l-cîm’ başlığı altında aramalıyız. Araştırıldığında
لَ ) ◌ِ جَهِ ce-hi-le) maddesinin ( جنَعْدَلَ ce-na‘-de-le) maddesi ile ( جَهْبَلَ cehbe-
le) maddeleri arasında olduğu görülecektir.
3- Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Esâsu’l-Belâğa ( ( أساس البلاغة
Bu eserin sahibi de Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî (ö. 583
538/1143)’dir 10. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Ancak ez-Zemahşerî, eş-Şeybâni’nin aksine bu sözlükte
kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışını da alfabetik
olarak düzenlemiştir. Bu sözlüğün özelliği kelimeleri hem lügat
hem de mecâzi anlamıyla birlikte vermesidir. Mecazî mânâlarda
kullanılan ne kadar kelime varsa hemen hemen hepsini derlemiştir.
Şimdi ( المجهلة ) maddesini bu sözlükten arayacak olursak bu
sözlükte kelimenin ilk asli harfi esas olacağından bu kelime
‘kitâbu’l-cîm’in ‘ce-hi-le’ babında aranacaktır. Alfabetik olarak ( جَ
أ أ ce-e-e), ( جَ أ بَ ce-e-be), ( جَ أ رَ ce-e-ra) diye başlayan madde tertibi (
جَنَي ce-ne-ye), ( جَهَدَ ce-he-de), ( جَهَرَ ce-he-re), ( جَ هَشَ ce-he-şe), ( جَهَضَ cehe-
da), ve ( ◌َ جَهِلَ ce-hi-le) maddesine ulaşacaktır. Bu madde başlığı
bulunduktan sonra artık iş bu aslî harflerden türemiş olan ( (المَجْهَلَة
maddesini araştırmaya kalır. Bu madde de yine kendi içinde kelimenin
ikinci ve üçüncü harflerinin alfabetik olarak tertip sırası
ile kolayca bulunacaktır.
b) el-Mucmel fi’l-Luğa ( (اﻟﻤﺠمل في اللغة
Bu sözlük Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından
telif edilmiştir. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Madde başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine
kadar ilk aslî harflerine göre bölümlere ayrılmıştır. İlk iki bölümde
tertip esnasında kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi
takip eden harfleri alfabetik sıraya göre esas almıştır.
Bu sözlükte ( لَ ◌ِ جَهِ ce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-cim ve’l-hâ’ başlığı
altında alfabetik sıralamaya göre ( جَهِشَ ce-he-şe) ( جَهَضَ ce-he-da)
جَهَفَ ) ce-he-fe) maddelerinden sonra gelmektedir. Bu maddeden
sonra ( جَهَمَ ce-he-me), ( جَهَنَ ce-he-ne) maddeleri yer almakta, ardından
‘bâbu’l-cîm ve’l-vâv’ başlığı gelmektedir.
4- Kelimenin Okunduğu Şekliyle Tertip Edilen Sözlüklerden
Kelime Arama
a) er-Râid ( (الرائد
Bu sözlük Cubrân Mes’ûd tarafından hazırlanmıştır. İlk defa
1964 senesinde neşredilmiştir. el-Merca‘ gibi kelimenin okunduğu
üzere tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış,
örneğin ( تِكَّة ) kelimesi ( ت ك ك ) bölümünde değil ( ت ك ت ) bölümünde
yer almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan
doğrudan alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve
illetli fiillerin mastarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde
işaret edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu
hakkında yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladığınız
söyler 11.
Bu sözlükte örneğin ( إنْتَصَرَ ) kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre ( نَصَرَ ) babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ ) harfi
grubunda ( إئْ تَشَبَ ) ve ( إئْتَصَّ ) kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
إئْتَضَّ ) ) ve ( إئْتَفَكَ ) kelimeleri sıralanır12.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin ( اجْتِماع ) kelimesini klasik
kök tertibi üzere ( جَمَعَ ) grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ ) harfi grubunda ( إجْتَلَفَ ) ve ( إجْتَلَمَ ) kelimelerinden
sonra aramak gerekecektir13.
b) Larûs ( (لاروس المعجم العربى الحديث
Bu sözlük Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölümüne
Muhammed Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları
olmuştur. Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973
senesinde neşredilmiştir.
Bu sözlükte örneğin ( احْتَفَلَ ) kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre ( حَفَلَ ) babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ ) harfi
grubunda ( احْتَفَظ ) ve ( احْتَفَّ ) kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
احْتَفَنَ ) ) ve ( احْتَفى ) kelimeleri sıralanır 14.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin ( الأحْوَزِي ) kelimesini klasik
kök tertibi üzere ( حَوْز اً ◌ُ– حَازَ ) grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ ) harfi grubunda ( الأحْوَذِ ي ) ve ( الأحْوَرِي ) kelimelerinden
sonra aramak gerekecektir15.
III. Sonuç
Sözlük kelime olarak Arapça mu‘cem, kâmûs veya lügat kelimeleri
ile karşılanan; bir dilde yer alan kelimenin öncelikle birincil
daha sonra da gelebilecek diğer anlamlarını, farklı telif
edilme gayelerine matuf olarak deyim veya cümle içinde söyleyiş
ve yazılış şekillerini, kelimenin iştikakını, kökünü, bunların telaffuz
ve başka unsurlarla meydana gelen söz ve anlamlarını bazen
de örneklendirerek veren çalışmalardır.
Arapça sözlük kullanımı için dili meydana getiren isim, fiil,
zamir gibi kelime sınıflarını ve bunların aldıkları fiil çekimleri ve
ismin halleri gibi durumlarını ele alan biçim bilim diyebileceğimiz
morfoloji alt yapısını sağlam oluşturmak gerekir.
Mâlum olduğu üzere Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harflerini esas alarak tertip edilmiş olduklarından,
Arapça bir sözlükten herhangi bir kelime aranacak olursa
öncelikle o kelimenin aslî harflerinin bulunması gerekir. Bu bağlamda
araştırmak istediğimiz kelimemiz ‘cem‘i’ ise ‘müfred’ haline,
‘muzari’, ‘emir’, ‘masdar’ veya ‘müştak’ kelimelerden ise zâid
harflerinden arındırılarak ‘mazi’ fiil kipine çevrilir. Yaptığımız bütün
bu işlemler kelimenin aslî unsurunu ortaya çıkarmamız içindir.
Örneğin: (، (كاتبون، كاتبات يكتبون، اكتب، الكتاب، كتبه، كتبتْ، كتابان، كُتَّاب، كَتَبَةٌ، كتاتيب، يكتب
gibi farklı kiplerde gelmiş olan bütün bu kelimelerin aslî unsuru
كَتَبَ ) ) fiil kökü olup sözlükten bu aslî harflere indirgedikten sonra
ancak arama yapabiliriz.
Cüneyt EREN
- Arapça kelimeleri harekesiz/şeddesiz olarak arattırınız.
- Arapça kelime tek olarak (örnek: “كتاب”) ararken belirlilik takısı (elif-lam) kullanmayınız.
- İki veya daha fazla kelimeden oluşan (örnek: “الامم المتحدة / البحر الابيض المتوسط”) Arapça terkipleri (bileşik kelimeler) arattırırken, belirlilik takısını (isim tamlaması, sıfat tamlaması v.b. kurallara göre) (elif-lam) kullanınız.
- Arapça kelime ararken ي harfi yerine ى harfini kullanınız.
- Arapça kelime ararken أ (hemzeli elif) harfi yerine ا (hemzesiz elif) harfini kullanınız.
- Türkçe kelime yazarken tamamını küçük harflerle yazınız.
- Bulamadığınız kelime varsa, hem müzekker (eril) hem de müennes (dişil) haliyle arattırınız. (Örnek: “صاحب / صاحبة”)
- Kırık çoğul (Örnek: “مراكب / حدائق / نوافذ”) kelimeleri de arattırabilirsiniz.
- Türkçe/Arapça kelime arattırma aşamasında;
- Tekil kelime (örnek:“kalem”) arattırdığınızda “Aynı kelimeyi bul”tercihini işaretleyerek arattırma yapınız.
- Bileşik kelime (örnek: “birleşmiş milletler“) arattırdığınızda “Benzer kelimeleri bul” tercihini işaretleyerek arattırma yapınız.
- Arapça/Türkçe kelime arattırmak istediğinizde;
- Tekil/Bileşik kelime (örnek: “قلم، دفاتر، كراريس / الامم المتحدة“) arattırdığınızda “Aynı kelimeyi bul” tercihini işaretleyerek arattırma yapınız.
- Tekil/Bileşik kelime (örnek: “قلم، دفاتر، كراريس / الامم المتحدة“) arattırdığınızda “Benzer kelimeleri bul” tercihini işaretleyerek arattırma yapınız.
Türkçe kelime aramalarında yapılan yaygın imla hataları:
– Yanlış: makinalı tüfekler, Doğru: makineli tüfekler
– Yanlış: makina, Doğru: makine
– Yanlış: iş makinaları, Doğru: iş makineleri
– Yanlış: dikiş makinası, Doğru: dikiş makinesi
– Yanlış: gök kuşağı, Doğru: gökkuşağı
– Yanlış: işadamı, Doğru: iş adamı
– Yanlış: yardım sever, Doğru: yardımsever
– Yanlış: yurtiçi, Doğru: yurt içi
– Yanlış: işbirliği, Doğru: iş birliği
– Yanlış: toprakaltı, Doğru: toprak altı
– Yanlış: kayın baba, Doğru: kayınbaba
– Yanlış: kayın peder, Doğru: kayınpeder
– Yanlış: santimetre küp, Doğru: santimetreküp
– Yanlış: hava alanı, Doğru: havaalanı
– Yanlış: hava limanı, Doğru: havalimanı
– Yanlış: eşanlamlı, Doğru: eş anlamlı
– Yanlış: zıraat, Doğru: ziraat
– Yanlış: meteroloji, Doğru: meteoroloji
– Yanlış: rençberlik, Doğru: rençperlikArapça kelime aramalarında yapılan yaygın imla hataları:
و harfinden sonra iki boşluk bırakmayınız
– Yanlış: ” مؤسسة الصناعة الالية و الكيمياوية “,
– Doğru: ” مؤسسة الصناعة الالية والكيمياوية “
– Yanlış: شئون , Doğru: شؤون
– Yanlış: و غيره , Doğru: وغيره
– Yanlış: و غير ذلك Doğru: وغير ذلك
– Yanlış: و هلم جرا Doğru: وهلم جرا
ABSTRACT
The Method Of Word Searching In Arabic Alphabetical Dictionaries
This inquiry is about the usage methods of alphabetical dictionaries classified
in four main groups: dictionaries organized with reference to (1) letter outlet, (2)
last letter of the word, (3) first letter of the word, and (4) pronunciation. In the
introduction, it has been considered the meaning of the word “dictionary” and
phases of lexical studies throughout history.
Key words: letter outlet, derivative, basic letters, alphabetic letters, singular,plural.