Cemi Çoğul İsimler Nedir

Cemi Çoğul İsimler Nedir

Cemi (Çoğul İsim)

 

İkiden fazla varlığa delalet eden isim ve sıfatlardır. Cemi isimler çoğul yapılış biçimine göre ikiye ayrılır: 1- Sâlim Cemi. 2- Mükesser Cemi

 

Sâlim Cemi (Kurallı Çoğul)

 

Tekilinin yapısı bozulmadan isim ve sıfatların sonuna bazı çoğul ekleri getirilerek yapılan çoğul türüdür. Cinsiyet yönünden Cem-i Müzekker Sâlim ve Cem-i Müennes Sâlim olmak üzere ikiye ayrılır.

 

Cem-i Müzekker Sâlim (Kurallı Eril Çoğul)

 

Müfred müzekker ismin yapısı bozulmadan yapılan kurallı çoğul türüdür.

 

Yapılışı: Müfred müzekker isim ve sıfatların sonuna bir öncesi zammeli sakin bir vav ve fethalı bir nûn ( ـُونَ ) getirilir. Bu vav, kelimenin cümle içerisindeki konumuna göre bir öncesi kesralı sakin ye’ye dönüşerek ( (ـِينَ

 

şeklini alır.

 

Aşağıdaki müfred kelimelerin ( ونَ ) ekiyle cem-i müzekker sâlim yapılışını ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz:

 

مُهَنْدِسٌ- عَامِلٌ- مُؤْمِنٌ- سَائِحٌ- فَلاَّحٌ

 

المهَُنْدِسُونَ نَاجِحُونَ. Mühendis başarılıdır. . المهَُنْدِسُ نَاجِحٌ

 

العَامِلُونَ فَرِحُونَ. İşçi sevinçlidir. . العَامِلُ فَرِحٌ

 

المؤُْمِنُونَ مُخْلِصُونَ. Mümin ihlaslıdır. . المؤُْمِنُ مُخْلِصُ

 

Çiftçi (Çiftçiler) tarlayı ekiyor. . يَزْرَعُ الفَلاَّحُ (الفَلاَّحُونَ) الحَقْلَ

 

Turist (Turistler), rehberi dinliyor. . يَسْتَمِعُ السَّائِحُ (السَّائِحُونَ) إِلَى الدَّلِيلِ

 

Örnek cümleleri incelediğimizde müfred isimlerin sonlarında bulunan zamme ( ـُ) harekesinin yerini cem-i müzekker sâlim isimlerde vav ve nûn ونَ) ) harflerinin aldığını görmekteyiz.

 

Aşağıdaki müfred kelimelerin ( ينَ ) ekiyle cem-i müzekker sâlim yapılışını ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz:

 

بَاحِثٌ -مُهَاجِرٌ -مُرَاسِلٌ -لاَعِبٌ -بَائِعٌ -مُوَظَّفٌ -قَرَوِيٌّ

 

Bir araştırmacı (araştırmacılar) gördüm. .( رَأَيْتُ بَاحِثًا (بَاحِثِينَ

 

Ali bir göçmene (göçmenlere) yardım etti. .( سَاعَدَ عَلِيٌّ مُهَاجِرًا (مُهَاجِرِينَ

 

Bir muhabir (muhabirler) gönderdik. .( أَرْسَلْنَا مُرَاسِلاً (مُرَاسِلِينَ

 

Antrenör oyuncuyu (oyuncuları) ödüllendirdi. ( كَافَأَ المدَُرِّبُ اللاَّعِبَ (اللاَّعِبِينَ

 

Halit satıcıya (satıcılara) selam verdi. .( سَلَّمَ خَالِدٌ عَلَى البَائِعِ (البَائِعينَ

 

Memurla (Memurlarla) tartıştım. .( شَاجَرْتُ مَعَ الموَُظَّفِ (الموَُظَّفِينَ

 

Bir köylüyle (köylülerle) konuştum. .( تَكَلَّمْتُ مَعَ قَرَوِيٍّ (قَرَوِيِّينَ

 

Örneklerde de görüldüğü üzere müfred isimlerin sonlarında bulunan fetha ـَ) ) ile kesra ( ـِ) harekelerinin yerini cem-i müzekker sâlim isimlerde ( (ينَ

 

harfleri almaktadır.

 

Cem-i müzekker sâlimin ref halindeki irab alameti zamme yerine vav, nasb ve cer halindeki irab alameti ise bir öncesi meksur sakin yâ’dır. Sonda

 

bulunan fethalı nûn ( نَ) üç halde de (ref, nasb ve cer) değişmemektedir. Bu nûn, cem-i müzekker sâlimin muzâf  olması halinde düşmektedir ve bu

 

yüzden irab alameti olarak kabul edilmez. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.

 

Öğretmenler geldi. . جَاءَ مُعَلِّمُونَ Bir öğretmen geldi. . جَاءَ مُعَلِّمٌ Birinci cümlede مُعَلِّمٌ kelimesi fâildir (özne). Fâiller cümlede ref konumunda bulunur. Ref

 

konumunda bulunan tekil kelimelerin irabı harekeyle olur. Tekil isimlerde ref  alameti zammedir. İkinci cümledeki مُعَلِّمُونَ kelimesi de fâildir. Fâil olduğu

 

için re  konumundadır. Tekil isimlerde ref alameti olan zammenin yerini cem-i müzekkeri sâlimde vav ( و) almaktadır. Çünkü cem-i müzekker sâlimin

 

irabı harekeyle değil harfledir. Öğretmenler gördüm. . رَأَيْتُ مُعَلِّمِينَ / Bir öğretmen gördüm. . رَأَيْتُ مُعَلِّمًا Birinci cümlede مُعَلِّمًا kelimesi mef’uldür (nesne).

 

Mef’uller cümlede nasb konumunda bulunur. Nasb konumunda bulunan tekil  kelimelerin irabı harekeyle olur. Tekil isimlerde nasb alameti fethadır.

 

İkinci cümledeki مُعَلِّمِينَ kelimesi de mef’uldür. Mef’ul olduğu için nasb konumundadır. Tekil isimlerde nasb alameti olan fethanın yerini cem-i müzekker sâlimde sakin yâ ي) ) almaktadır.

 

Öğretmenlere uğradım. مَرَرْتُ بِمُعَلِّمِينَ / Bir öğretmene uğradım. مَرَرْتُ بِمُعَلِّمٍ irinci cümlede مُعَلِّمٍ kelimesi ( بِ) harf-i cerri ile mecrûrdur. Başında harfi cer

 

bulunan isimler cer konumundadır. Cer konumunda bulunan müfred (tekil) kelimelerin irabı harekeyle olur. Tekil isimlerde cer alameti kesradır. İkinci

 

cümledeki مُعَلِّمِينَ kelimesi de mecrûrdur. Mecrûr olduğu için cer konumundadır. Tekil isimlerde cer alameti olan kesranın yerini cem-i müzekkeri

 

sâlimde  sakin ye ( ي) almaktadır. جَاءَ مُعَلِّمُو المدَْرَسَةِ. Okulun öğretmeni geldi. . جَاءَ مُعَلِّمُ المدَْرَسَةِ Birinci cümlede muzâf olan مُعَلِّمُ kelimesinden tenvin

 

düşmüştür. Çünkü isim tamlamasında muzâf tekil olursa tenvin düşmek  zorundadır. İkinci cümlede مُعَلِّمُو kelimesinden nûn düşmüştür. Çünkü isim

 

tamlamasında muzâf cem-i müzekkeri sâlim olursa nûn düşmek zorundadır. Özetle cem-i müzekkeri sâlim isimlerin sonunda ref, nasb ve cer

 

hallerinin  üçünde  de nûn harfi bulunmakta, bu nûn, muzâf olası durumunda cem-i müzekker sâlimden düşmektedir. Cümlelerde altı çizili kelimeleri

 

cem-i müzekker sâlim yapınız.

 

1. حَضَرَ المعَُلِّمُ. 2. رَأَيْتُ المسَُافِرَ. 3. مَرَرْتُ بِالمهَُنْدِسِ.

 

 

 

4. جَاءَ المرَُاسِلُ. 5. تَكَلَّمْتُ مَع المؤَُلِّفِ . 6. سَلَّمْتُ عَلَى الموَُظَّفِ.

 

 

Cem-i Müennes Sâlim (Kurallı Dişil Çoğul)

 

Müfred müennes ismin yapısı bozulmadan yapılan kurallı çoğul türüdür.

 

Yapılışı: Müfred müennes isim ve sıfatların sonuna elif ve açık tâ ( (ات getirilmek suretiyle yapılır. Kelimenin sonunda dişilik tâ’sı ( ة) varsa bu tâ

 

kaldırılır, daha sonra ( ات ) harfleri ilave edilir. Eliften sonra gelen açık tâ, kelimenin cümle içerisindeki konumuna göre zammeli veya kesralı olur.

 

Hiçbir zaman fethalı olamaz.

 

Aşağıdaki müfred kelimelerin ( ات ) ekiyle cem-i müennes sâlim yapılışını ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz:

 

الوَالِدَةُ، الطِّفْلَةُ، الطَّالِبَةُ، صَدِيقَةٌ، المعَُلِّمَةُ، زَيْنَبُ، الطَّبِيبَةُ

 

الوَالِدَاتُ مُشْفِقَاتٌ. Anne şefkatlidir. . الوَالِدَةُ مُشْفِقَةٌ

 

الطِّفْلَاتُ نَائِمَاتٌ. Kız çocuk uyumakta. . الطِّفْلَةُ نَائِمَةٌ

 

Kız öğrenci (kız öğrenciler) başarılı oldu. .( نَجَحَتْ الطَّالِبَةُ (الطَّالِبَاتُ

 

Bir bayan arkadaş (bayan arkadaşlar) geldi. .( جَاءَتْ صَدِيقَةٌ (صَدِيقَاتٌ

 

Bayan öğretmen (bayan öğretmenler) döndü. .( رَجَعَتْ المعَُلِّمَةُ (المعَُلِّمَاتُ

 

Zeynep (Zeynep’ler) köye gitti. . ذَهَبَتْ زَيْنَبُ (زَيْنَبَاتٌ) إِلَى القَرْيَةِ

 

Bayan doktor (bayan doktorlar) yoruldu. .( تَعِبَتْ الطَّبِيبَةُ (الطَّبِيبَاتُ

 

Örneklerde görüldüğü üzere, hem müfred müennes isimlerde hem de cem-i müennesi sâlim isimlerde ref alameti zamme ( ـُ)’dir. Çünkü tekil

 

isimlerde olduğu gibi cem-i müennes sâlim isimlerin irabı da harekeyledir.

 

Aşağıdaki müfred kelimelerin ( ات ) ekiyle cem-i müennes sâlim yapılışını ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz:

 

مُهَنْدِسَةً، سَيِّدَةً، التِّلْمِيذَةَ

 

Bir bayan mühendis (bayan mühendisler) gördüm. ( رَأَيْتُ مُهَنْدِسَةً (مُهَنْدِسَاتٍ

 

Ali bir bayana (bayanlara) yardım etti. .( سَاعَدَ عَلِيٌّ سَيِّدَةً (سَيِّدَاتٍ

 

كَافَأَ المدُِيرُ التِّلْمِيذَةَ (التِّلْمِيذَاتِ)

 

Müdür kız öğrenciyi (öğrencileri) ödüllendirdi.

 

Örneklerde görüldüğü üzere, müfred müennes isimlerde nasb alameti olan fetha ( ـَ)’nın yerini cem-i müennesi sâlim isimlerde kesra ( ـِ) almaktadır. Aşağıdaki müfred kelimelerin ( ات ) ekiyle cem-i müennes sâlim yapılışını

 

ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz:

 

المعَُلِّمَةِ، كَاتِبَةٍ، طَبِيبَةٍ

 

Bayan öğretmeni (öğretmenleri) dinledim. .( اِسْتَمَعْتُ إِلَى المعَُلِّمَةِ (المعَُلِّمَاتِ

 

Bir bayan yazarla (yazarlarla) konuştum. .( تَكَلَّمْتُ مَعَ كَاتِبَةٍ (كَاتِبَاتٍ

 

Bayan doktorla (doktorlarla) görüştüm. .( قَابَلْتُ مَعَ الطَبِيبَةِ (الطَبِيبَاتِ

 

Örneklerde görüldüğü üzere, hem müfred müennes isimlerde hem decem-i müennes sâlim isimlerde cer alameti kesra ( ـِ)’dır. Özetle cem-i müennes

 

sâlimin irabı harekeyledir. Ref hali zamme, hem nasb hem de cer hali kesrayladır.

 

Bir kelimenin Cem-i müennes sâlim sayılabilmesi için sonundaki elif ve açık te’nin ( ات ) zâid olması, kelimenin aslından olmaması gerekir. Şayet

 

sondaki tâت) ) kelimenin aslından ise böyle bir cemi, “cem-i mükesser”dir.

 

vakitler أَوْقَاتٌ – vakit وَقْتٌ / beyitler أَبْيَاتٌ – beyit بَيْتٌ

 

Cümlelerde altı çizili kelimeleri cem-i müennes sâlim yapınız.

 

1. نَامَتْ الطِّفْلَةُ. 2. رَأَيْتُ كَاتِبَةً. 3. مَرَرْتُ بِالطَّبِيبَةِ.

 

4. الطَّالِبَةُ مُجْتَهِدَةٌ. 5. المهَُنْدِسَةُ نَاجِحَةٌ. 6. اِسْتَمَعْتُ إِلَى شَاعِرَةٍ.

 

أُمٌّ (anne), بِنْتٌ (kız) ve أُخْتٌ (kız kardeş) kelimeleri kural dışı olarak; ، أُمَّهَاتٌ، بَنَاتٌ أَخَوَاتٌ şeklinde cem-i müennes sâlim yapılırlar.

Mükesser Cemi (Kuralsız Çoğul)

Tekil ismin yapısı bozularak (kırılarak) yapılan kuralsız çoğul türüdür.

Cem-i mükesser üç şekilde yapılır:

1. Tekil isme harf ekleyerek. Örnek kelimeler: çocuklar أَطْفَالٌ – çocuk طِفْلٌ / adamlar رِجَالٌ – adam رَجُلٌ

2. Tekil isimden harf çıkararak. Örnek kelimeler: yataklar سُرُرٌ – yatak سَرِيرٌ / kitaplar كُتُبٌ – kitap كِتَابٌ

3. Tekil ismin harekesini değiştirerek. Örnek kelimeler: putlar وُثُنٌ – put وَثَنٌ / aslanlar أُسُدٌ – aslan أَسَدٌ

Örneklerde de görüldüğü üzere tekil kelime çoğul yapılırken yapısı bozulmakta, harf veya harekeleri değişmektedir. Bu yüzden bu çoğul türüne yapısı kırılmış, parçalanmış anlamında “mükesser cemi” denmektedir.

Mükesser cemiler (kuralsız çoğullar/kırık çoğullar), ifade ettikleri çokluğun niceliğine göre ikiye ayrılır:

Cem-i Kıllet (Azlık çoğulu)

Sayıları üçten ona kadar olan varlıklara delalet eden kırık çoğuldur. Bu cemi türüne az sayıda çokluğu ifade eden anlamında “cem-i kıllet” (azlık çoğulu) denmektedir. Dört vezni vardır.

أَفْعَالٌ . 1 vezni. Aşağıdaki kelime örneklerini ve cümle içerisindeki kullanımlarını inceleyiniz. Müfred kelimelerin cemi yapılırken yapısının değiştiğine dikkat ediniz.

قَلَمٌ – أَقْلاَمٌ، طِفْلٌ – أَطْفَالٌ، بَابٌ – أَبْوَابٌ، حُرٌّ – أَحْرَارٌ، مِيلٌ – أَمْيَالٌ سُوقٌ – أَسْوَاقٌ، ، وَلَدٌ – أَوْلاَدٌ، جَدٌّ – أَجْدَادٌ

Bunlar kalemdir. . هَذِهِ أَقْلاَمٌ Bu bir kalemdir. . هَذَا قَلَمٌ

Çocuklar uyuyorlar. . الأَطْفَالٌ نَائِمُونَ Çocuk uyuyor. . الطِّفْلُ نَائِمٌ

Kapılar açıktır. . الأَبْوَابٌ مَفْتُوحَةٌ Kapı açıktır. . البَابُ مَفْتُوحٌ

İnsanlar özgürdürler. . النَّاسُ أَحْرَارٌ İnsan özgürdür. . الإِنْسَانُ حُرٌّ

Üç mil yürüdük. . شَيْنَا ثَلاَثَةَ أَمْيَالٍ Bir mil yürüdük. . مَشَيْنَا مِيلاً

Çarşılarda gezdi. تَجَوَّلَ فِي الأَسْوَاقِ Çarşıda dolaştı. تَجَوَّلَ فِي السُّوقِ

Çocuklar gülüyorlar. الأَوْلاَدُ يَضْحَكُونَ Çocuk gülüyor. . الوَلَدٌ يَضْحَكُ

Ecdadımız kahramandır. أَجْدَادُنَا أَبْطَالٌ Dedem kahramandır. جَدِّي بَطَلٌ

أَفْعُلٌ . 2 vezni. Aşağıdaki kelime örneklerini ve kullanımlarını inceleyiniz: نَفْسٌ – أَنْفُسٌ، عَيْنٌ – أَعْيُنٌ، حَرْفٌ – أَحْرُفٌ

Nefisler açgözlüdür. . الأَنْفُسُ شَرِهَةٌ Nefis açgözlüdür. . النَّفْسُ شَرِهَةٌ

Gözlerimizle görürüz. . نَرَى بِأَعْيُنِنَا Gözümle görürüm. . أَرَى بِعَيْنِي

Üç harf yazdım . كَتَبْتُ ثَلاَثَةَ أَحْرُفٍ Bir harf yazdım. كَتَبْتُ حَرْفًا

أَفْعِلَةٌ . 3 vezni. Aşağıdaki kelime örneklerini ve kullanımlarını inceleyiniz:

مِثَالٌ – أَمْثِلَةُ، سُؤَالٌ – أَسْئِلَةٌ، جَوَابٌ – أَجْوِبَةٌ

 

Bu örnekler güzeldir. هَذِهِ الأَمْثِلَةُ جَيِّدَةٌ Bu örnek güzeldir. هَذَا المِثَالُ جَيِّدٌ

Sorular kolaydı. . كَانَتْ الأَسْئِلَةُ سَهْلَةً Soru kolaydı. . كَانَ السُّؤَالُ سَهْلاً

Cevapları yazdım. . كَتَبْتُ الأَجْوِبَةَ Cevabı yazdım. . كَتَبْتُ الجَوَابَ

فِعْلَةٌ . 4 vezni. Aşağıdaki kelime örneklerini ve kullanımlarını inceleyiniz:

فَتًى – فِتْيَةٌ، أَخٌ – إِخْوَةٌ، صَبِيٌّ – صِبْيَةٌ

 

Delikanlılar geldi. . جَاءَ الفِتْيَةُ Delikanlı geldi. . جَاءَ الفَتَى

Kardeşler gittiler. . ذَهَبَ الإِخْوَةُ Erkek kardeş gitti. . ذَهَبَ الأَخُ

Çocuklar uyuyorlar. . يَنَامُ الصِّبْيَةُ Çocuk uyuyor. . يَنَامُ الصَّبِيُّ

Cem-i Kesret (Çokluk Çoğulu)

Üçten sonsuza kadar olan eril veya dişil varlıklara delalet eden kırık çoğuldur. Bu cemi türüne çok sayıda çokluğu ifade eden anlamında “cem-i kesret” (çokluk çoğulu) denmektedir. Bu çoğul türünün otuzdan fazla vezni

vardır. Öncelikle bu vezinlerden yaygın olanlarını vereceğiz daha sonra örnek kelimelerin cümle içerisinde kullanımlarını göreceğiz.

فُعْلٌ: أَعْمَى – عُمْيٌ. فُعُلٌ: كِتَابٌ – كُتُبٌ. فُعَلٌ: جمُْلَةٌ – جمَُلٌ

فِعَلٌ: فِرْقَةٌ – فِرَقٌ. فُعَّالٌ: حَاسِدٌ – حُسَّادٌ. فَعْلَى: جَرِيحٌ – جَرْحَى

 

فِعَالٌ: جَبَلٌ – جِبَالٌ. فُعُولٌ: قَبْرٌ – قُبُورٌ. فَعَلَةٌ: عَامِلٌ – عَمَلَةٌ

 

فِعَالَةٌ: حَجَرٌ-حِجَارَةٌ. فُعَّلٌ: سَاجِدٌ-سُجَّدٌ. فُعْلاَنٌ:شُجَاعٌ- شُجْعَانٌ

 

أَفْعِلاَءُ: نَبِيٌّ -أَنْبِيَاءُ. أفَاعِلُ: إِصْبَعٌ- أَصَابِعُ. فَعَلاَءُ: فَقِيرٌ- فُقَرَاءُ.

 

فَعَائِلُ:رِسَالَةٌ- رَسَائِلُ. فَوَاعِلُ:قَاعِدَةٌ- قَوَاعِدُ. فَعَالَى:وَصِيَّةٌ-وَصَايَا.

 

فَوَاعِيلُ:قَانُونٌ-قَوَانِينُ. فَعَاعِيلُ:عُصْفُورٌ-عَصَافِيرُ. مَفَاعِلُ:مَسْجِدٌ-مَسَاجِدُ

 

جاءَ رِجَالٌ عُمْيٌ. Kör bir adam geldi. . جَاءَ رَجُلٌ أَعْمَى

هذِهِ كُتُبٌ جمَِيلَةٌ. Bu güzel bir kitaptır. . هَذَا كِتَابٌ جمَِيلٌ

قَرَأْنَا جمَُلاً طَوِيلَةً. Uzun bir cümle okuduk. . قَرَأْنَا جمُْلَةً طَوِيلَةً

جَاءَتْ فِرَقُ الإِنْقَاذِ. Kurtarma ekibi geldi. . جَاءَتْ فِرْقَةُ الإِنْقَاذِ

اَ أُحِبُّ الحُسَّادَ. Hasetçiyi sevmem. . لاَ أُحِبُّ الحَاسِدَ

هذِهِ جِبَالٌ كَبِيرَةٌ. Bu büyük bir dağdır. . هَذَا جَبَلٌ كَبِيرٌ

هَذِهِ قُبُورُ أَصْدِقَائِي Bu arkadaşımın kabridir. . هَذَا قَبْرُ صَدِيقِي

رَجَعَ العَمَلَةُ. İşçi döndü. . رَجَعَ العَامِلُ

لحِجَارَةُ كَبِيرَةٌ. Taş büyüktür. . الحَجَرُ كَبِيرَةٌ

أَنْتُمْ رِجَالٌ شُجْعَانٌ. Sen cesur bir adamsın. . أَنْتَ رَجُلٌ شُجَاعٌ

قَطَعَ الجَزَّارُ أَصَابِعَهُ. Kasap parmağını kesti. . قَطَعَ الجَزَّارُ إِصْبَعَهُ

سَاعَدْتُ الفُقَرَاءَ. Fakire yardım ettim. . سَاعَدْتُ الفَقِيرَ

كَتَبْتُ أَرْبَعَ رَسَائِلَ. Bir mektup yazdım. . كَتَبْتُ رِسَالَةً

هَذِهِ قَوَاعِدُ هَامَّةٌ. Bu, önemli bir kuraldır. . هَذِهِ قَاعِدَةٌ هَامَّةٌ

كَتَبَ المرَْضَى وَصَايَاهُمْ. Hasta vasiyetini yazdı. كَتَبَ المرَِيضُ وَصِيَّتَهُ

رَأَيْتُ عَصَافِيرَ تَطِيرُ. Uçan bir serçe gördüm. رَأَيْتُ عُصْفُورًا يَطِيرُ

صَلَّيْنَا فِي المسََاجِدِ. Mescitte namaz kıldık. . صَلَّيْنَا فِي المسَْجِدِ

Hangi müfred ismin hangi mükesser cemi “kırık çoğul” kalıbında geleceğine dair standart bir kural bulunmamaktadır. Bu noktadaki eksiklikzaman içerisinde bol bol metin okumak ve sözlüğe bakmak suretiyle giderilebilir.