İsm-i alet: Eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.
Mesela: “Ütüledi” fiilinden türeyen “ütü” ism-i alettir. “Süpürdü” fiilinden türeyen “süpürge” ism-i alettir. “Açtı” fiilinden türeyen “açacak” veya “anahtar” da ism-i alettir. Demek, ism-i alet, eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.
İsm-i alet için belirlenmiş üç vezin vardır. Ancak biz, istediğimiz fiili herhangi bir vezne sokarak ism-i alet yapamayız. Sadece gördüğümüzde tanırız. Dolayısıyla ism-i alet için belirli kalıplar olmasına rağmen semâidirler. İsm-i alet müteaddi fiilden yapılır ve şu vezinler kullanılır:
1. Vezin: مِفْعَالٌveznidir. Mesela: فَتَحَ “Açtı” manasındadır. مِفْتَاحٌise “Açacak, anahtar” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.
Yine حَرَثَ “Sürdü” manasındadır. مِحْرَاثٌ ise “Saban” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.
2. Vezin: مِفْعَلٌ veznidir. Mesela: غَزَلَ“Yün eğirdi” manasındadır. مِغْزَلٌ ise “Yün eğirme aleti” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ vezninden gelmiştir.
بَرَدَ “Törpüledi” manasındadır. مِبْرَدٌ ise “Törpü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ vezninden gelmiştir.
Bir örnek daha verelim: قَصَّ “Kesti” manasındadır. مِقَصٌّ ise “Makas” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i aletمِفْعَلٌ vezninden gelmiştir.
3. Vezin: مِفْعَلَةٌveznidir. Mesela: كَنَسَ“Süpürdü” manasındadır. مَكْنَسَةٌ ise “Süpürge” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.
سَطَرَ “Çizdi” manasındadır. مِسْطَرَةٌ ise “Cetvel” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.
كَوَى “Ütüledi” manasındadır. مِكْوَاتٌ ise “Ütü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.
Ayrıca bu üç vezinden birine girmeyip, ism-i alet olan isimler de vardır. Mesela: فَأْسٌ “Balta” ; ثَلاَّجَةٌ “Buzdolabı” ; قَلَمٌ “Kalem” ; اِبْرَةٌ “İğne” ; غَسَّالَةٌ “Çamaşır makinesi” gibi isimler üç vezinden birine girmeyip ism-i alet olan isimlerdendir.