Az söz ile çok manayı ifade eden edebî vecizeler. Bu tariften hareketle, Kur’an-ı Kerîm’in tamamı bir cevâmiu’l-Kelim olduğu gibi, Hz. Peygamber’in bir çok hadisleri de birer cevâmiü’l-kelimdir:
Hz. Peygamber’in bizzat kendi ifadelerine göre, Yüce Allah O’nu cevâmiü’l-kelim ile göndermiştir. Buharî’nin bir rivayetinde şöyle buyrulmaktadır:
“Ben cevâmiü’l-Kelim ile gönderildim. Ben (bir aylık mesafedeki düşmanların gönüllerine) korku salmak sûretiyle yardım olundum. Bir de ben bir defasında uyuduğumda, bana yerdeki hazinelerin anahtarları getirilerek, iki avucumun içine konuldu “[1]
Hz. Peygamber’e mahsus kılınan bu özelliklerden biri olan cevâmiü’l-kelim’in Kur’an-ı Kerîm olarak da tefsir edildiğini yukarıda kaydettik. Çünkü Kur’an’ın her ayeti, her cümlesi müstesna bir uslûba sahip olduğundan, Peygamberimiz tarafından tebliğ edildiğinde onu duyan cahiliye şairleri nazmının güzelliği ve icazı karşısında hayran kalmaktan başka bir şey yapamamışlardır.
İmam Nevevî cevâmiü’l-kelim’i şöyle açıklar: “Bize nakledildiğine göre cevâmiü’l-kelim Allah Teâlâ’nın daha önceki kitaplarında yazılmış bulunan bir çok emrinin, Hz. Peygamber’e sadece bir, iki veya bu kadar az bir emir içinde toplaması veya özetlemesidir”[2]
Kur’an-ı Kerîm bu kadar cevâmiü’l-kelim ifadelerle bir çok hikmetleri anlatmaktadır. Meselâ “O halde sen emrolunduğun şeyi açıkça söyle ve müşriklerden yüz çevir” (el-Hıcr: 15/94) âyet-i kerimesini duyan bir müşrik, böyle kısa bir ifade ile bu kadar büyük bir hikmeti ifade etmesi karşısında secde etmekten kendini alıkoyamamıştır. Hz. Peygamber’in hadislerinde de cevâmiü’l-kelim olanlar az değildir. Yine O’nun (s.a.s.). bizzat ifade ettiği gibi, zaten kendisi “Arab’ın en fasîhi idi”[3] Bu durumda “Hz. Peygamber’e mahsus olan cevâmiü’l-kelim iki tür hâlinde karşımıza çıkmaktadır.” Birincisi Kur’an’dır; yani O’na Allah tarafından indirilen ilahî ayetlerdir. İkincisi ise Hz. Peygamber’in hadisleridir.
Meselâ “Allah, adaleti, ihsanı ve akrabaya vermeyi emreder; edebsizlikten (fahşâdan), fenalıktan (münkerden) ve azgınlıktan (bağyden) de meneder. Öğüt almanız için size böyle nasihatte bulunur” (en-.Nahl: 16/90) ayeti, Hasan-ı Basrî’nin de söylediği gibi, hayır ve iyilik sayılan her şeyi emretmiş, kötü veya şer namına ne varsa onların hepsini de yasaklamıştır. Bir tek âyet böylesine şumullü ve sayısız hikmetleri içine almaktadır.
Cevâmiü’l-kelim’in ikinci nevi olan, Hz. Peygamber’in sünnetlerinde yer almış olan bir çok haber de bugün elimize ulaşmış bulunmaktadır.[4] Bazı âlimler cevâmiü’l-kelim niteliğinde olan kısa, veciz, fakat oldukça geniş hikmetleri ihtiva eden hadisleri bir araya getirerek, “Erbaîn”ler yazmışlardır. Nevevî’nin meşhur “Erbain’i” bunların başında yer alır. Bundan başka el-Hafız Ebu Bekr b. es-Sinnî’nin, el-İcâz ve Cevâmiü’l-Kelim Mine’s-Süneni’l-Me’sûra’sı da aynı türden hadis mecmualarındandır.
Hz. Peygamber’in cevâmiü’l-kelim niteliğindeki hadislerinden bazıları: “Ameller niyetlere göredir… “[5] “Sizi neden men ettiysem ondan kaçınınız, neyi de emrettiysem, gücünüzün yettiği oranda onu yerine getiriniz… “[6] “Her sarhoşluk veren şey haramdır. “[7] “Beyyine (delil) davacı üzerine, yemin de inkâr edenedir”[8] Bu misalleri daha çoğaltmak mümkündür. Türkçe’ye bile açıklayarak tercüme etmek zorunda olduğumuz bu tür hadislerin Arapça ifadeleri oldukça beliğ ve vecizdir.[9] [1] Buhârî, Ta’bîr: 22, İ’tisâm: 1.
[2] İbn Recep el-Hanbelî, Cevâmiü’l-Hıkem fi Şerhi Hamsıne Hadîsen min Cevâmiü’l-Kelim, Dârü’t-Türâs, (t.y.) s. 2. [3] Tecrid-i Sarih Tercümesi: 1/455. [4] İbn Recep el-Hanbelî, Cevâmiü’l-Hıkem fi Şerhi Hamsıne Hadîsen min Cevâmiü’l-Kelim, Dârü’t-Türâs, (t.y.) s. 3. [5] Buharî, Bed’ü’l-vahy: 1. [6] Buharî, İ’tisam: 3. [7] Buhârî, Vudû’: 71; Eşribe: 4, 10; Müslim, Eşribe: 67-69…. [8] Buharî, Rehn: 6; Tirmizî, Ahkâm:12. [9] Talat Sakallı, Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/303-304.