2) Müdrecü’l-İsnâd:
Hadisin isnâdında meydana gelen idrâc, netice
itibariyle hadisin metninde de görülür.[1]
Hadisin isnâdında vaki olan idracın da başlıca
üç kısmı bulunmaktadır:
a)
Ravi hadisi bir çok kimselerden duymuş olur. Bir başka ravi de aynı hadisi bu
kimselerden rivayet eder ve onların isnadlarındaki farkı belirtmez.
Bunun misâli, Tirmizî’nin Abdullah İbnu
Mes’ud’dan kaydettiği: “Dedim ki, Ey Allah’ın Resulü, en büyük günah hangisidir?
Bana: “Allah (celle şânuhu) seni yaratmış iken, O’na ortak koşmandır”
diye cevap verdi” hadîsidir.
Bu hadîsi Tirmizî rivâyet ederken şöyle bir
sened kullanır: an Bündâr, an İbni Mehdî an Süfyâni’s-Sevrî, an Vâsıl ve Mansûr
ve’l-A’meş an Ebî Vâil, an Amri’bni Şurahîl an Abdillah: “Dedim ki…”
Burada Vâsıl’ın rivâyeti Mansur ve A’meş’in
rivâyetine müdrectir. Halbuki Vâsıl Buharî’deki rivayetinde Amr’ı zikretmiyor,
bilakis rivâyeti Ebu Vâil an Abdillah tarîkinden gösteriyor. Şu’be, Mehdî İbnu
Meymun, Mâlik İbnu Miğvel ve Sa’îd İbnu Mesrûk da Vâsıl’dan bu şekilde rivâyet
ederler. Yahya İbnu Sa’îd el-Kattân da rivâyetinde, Buharî gibi bu üç tarîki
ayırmıştır. Tirmizî her üç tarîki birleştirerek müdrecü’l isnadda bulunmuş,
hatalı bir davranışa yer vermiştir.
b)
Ravinin elinde iki muhtelif isnadla gelmiş iki ayrı hadis bulunur. Her iki
hadisi bu isnadlardan birisiyle rivayet eder, yahut da bir hadisi kendi
isnadıyla rivayet ederken metnine diğer hadisin metninden bazı ibareler sokarsa,
hadisi müdrecü’l-isnâd olur.
Bunun misali Saîd İbnu Ebî Meryem’in, Mâlik
ani’z-Zührî an Enes tarîkiyle merfûan rivâyet ettiği: “Birbirinize
buğzetmeyin, hasedleşmeyin, birbirinize sırt çevirmeyin, birbirinizi
kıskanmayın…” meâlindeki hadîstir. Metinde geçen “Birbirinizi
kıskanmayın (velâ tenâfesû)” lafzı müdrectir. Bunu İbnu Ebi Meryem, Mâlik’in
an Ebî’z-Zinâd ani’l-A’rec an Ebî Hüreyre ani’n-Nebiyyi (Sallallahu aleyhi
vesellem) tarîkiyle rivayet ettiği bir başka hadîsten almıştır. Hadîs şöyle
başlar: “Zandan sakının, zira zan, en yalan sözdür, tecessüste bulunmayan,
birbirinizi kıskanmayın, hasedleşmeyin…” İki hadîs de Mâlik tarîkinden
gelmiştir ve müttefekun aleyh’tir. Birincide “Birbirinizi kıskanmayın (velâ
tenâfesû)” ibâresi mevcut değildir, ikinci rivâyette mevcuttur. Hatib:
“Burada İbnu Ebî Meryem vehme düştü” der.
c)
Hadis hocasının bir hadisi isnadıyla tahdis etmesi, sonra da bir şeyin arız
olmasıyla kendisine ait bir kelime söylemesi; bunu duyanlardan bazıları bu sözü
o hadisin metnine ait zannederek bu şekilde rivâyet etmesidir.
Mesela, El-Hakimu’n-Nisaburi’nin naklettiğine
göre meşhur hadisçilerden Şerik, talebelerine bir gün hadis yazdırmaktadır.
“Bize A’meş tahdis etti, Ebu Süfyan’dan… Cabir’den (r.a.), Hz. Peygamber
buyurdular ki” der ve isnadını böylece söyledikten sonra talebelerinin yazması
için susar. Tam bu esnada içeri sabit b. Zeyd adlı birisi girer. Sabit nur
yüzlü, takva sahibi bir gençtir. Şerik sustuğu an onu görür, zühd ve takvasını
kastederek: “Gece namazını çokça kılanın yüzü gündüzleri parlak olur.” der.
Sabit, isnad söylenip; tam, Hz. Peygamber (s.a.v.) buyurdu ki, dendiği an içeri
girip böyle bir sözle karşılaşınca zanneder ki bu sözler Şerik’in daha önce
söylediği isnadın metnidir; dolayısıyla Şerik’in bu sözünü yazdırdığı isnadla
rivayet eder. İbn Mace’nin Sabit’ten rivayet ettiği bu sözü bazı muhaddisler
mevzu (uydurma) sayarlar.
[2]