İhtilafu’l-hadîs’i, “Zâhirde olan bir zıtlık”
diye tavsîf edince, bunun giderilebileceği peşinen kabul edilmiş olmaktadır.
Esâsen, hadîste gerçek mânâda, yani giderilmesi mümkün olmayan ihtilafın varlığı
kabul edilemez. Çünkü, hadîs vahye dayanmaktadır, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm) sıradan bir insan değildir, Cebrâil (aleyhisselam)’in murakabe ve
irşâdı altındadır. Öyle ise O’nun (aleyhissalâtu vesselâm) sözlerinde bazı
zıtlıklar görüyorsak, bu zâhirdedir, hadîsi intikal ettiren râvilerdendir,
anlaşılmayan, bize gizli kalan, mâlûmatımızın yetişmediği bazı hususlar var
demektir. Öyle ise, yapılacak iş bu kapalılıklara açmak, eksik olan bilgimizi
tamamlamaktan ibârettir. Nitekim bu konuya hakkıyla hâkim, dirayet sahiplerinden
İbnu Huzeyme çok kesin bir ifade ile şöyle demiştir: “Ben birbirine zıt iki
hadîs bilmiyorum, kimin yanında varsa bana getirsin ben aralarını te’lif
edivereyim”.
Hadîsler arasında görülen teâruzu gidermede
sırayla şu yollara başvurulur:
1-
Cem ve te’lif,
2-
Nesh,
3-
Tercih,
4-
Tevakkuf,
[1]
Not:
Muhaddislere göre bu sıra hiyerarşiktir ve uymak icabeder. Yani müteârız
hadisleri cem ve te’lif imkânı aranmadan nesh ihtimali üzerinde durulmaz. Cem ve
te’lif etme imkânı bulunmadığı, bundan ümid kesildiği hallerde nesh yoluyla da
ihtilaf giderilemezse, “Tercîh”e başvurularak birini diğerine üstün kılma
imkânları aranır. Bundan da sonuç alınamazsa “tevakkuf” edilir. Yani, her
ikisiyle de amel edilmez. Birini üstün kılacak bir karîne’nin bulunmasına kadar
her ikisi de amel dışı bırakılır.[2]