İRAB HAKKINDA DETAYLI BİLGİ
KELİMELERİN CÜMLE İÇİNDEKİ DURUMLARINA GÖRE
İ’RÂB HALLERİNİN ÖZETİ
Şu ana kadar adım adım işlediğimiz konulara ait genel bir değerlendirme ve bir nevi özet mahiyetinde olarak şu sınıflamayı yapmamız i’rabın (son harfin harekesi) durumunu en iyi şekilde anlamamıza yardımcı olacaktır:
I) MU’RAB VE MEBNİ
MU’RAB: Cümle içindeki yerine göre i’râbı (son harfinin harekesi değişen) kelimelerdir.
MEBNÎ: Ne olursa olsun son harfinin harekesi değişmeyen kelimelerdir.
| رَأيْتُ هَؤُلاَءِ الرِّجَالَ. | Bu adamları gördüm |
Yukarıdaki cümlede mef’ûlün bih olan هَؤُلاَءِ nin sonu üstün olması gerekirken harekesi değişmemiştir.
| هُمْ مُطِيعُونَ. | Onlar itaatkardırlar |
Bu cümlede هُمْ mübtedâdır. Son harfi ötre okunması gerekirken sakin (cezimli) okunmaktadır. Yani sükûn üzere mebnîdir.
| جَاءَ أَحَدَ عَشَرَ شَاباًّ. | Onbir genç geldi |
Bu cümlede أَحَدَ عَشَرَ fâil olduğu için sonu ötre olması gerekirken fetha üzere mebnîdir.
Mebnîler; lâzım ve ârız mebnîler olmak üzere ikiye ayrılır:
1) Lâzım Mebnîler: Hangi durumda olursa olsun son harfinin harekesi değişmeyen lâzım mebnî kelimeler şunlardır:
a) İsim olarak: 1- Zamirler, 2- İsm-i İşâretler, 3- İsm-i mevsûller 4- Şart isimleri, 5- Soru isimleri, 6- Bazı zarflar, 7- İsim Fiiller, 8- Bazı kinayeler[3], 9- Savtlar[4].
b) Fiil olarak: Mâzî ve emir fiilleri.
c) Harf olarak: Bütün mana harfleri: نَعَمْ –هَلْ – عَنْ – إلَى -فيِ- مِنْ gibi.
2) Ârız Mebnîler: Normalde mu’rab olduğu halde bazı şartlarda mebnî olan kelimelerdir. Bunlar; 1- Bazı münâdâlar, 2- (11-19) arası sayı isimleri, 3) Umûmî olumsuzluk bildiren (لاَ) nın ismi, 4- Bileşik isim ve zarflar, 5- Cümleye muzaf olan zarflar, 6- Nûnu nisve’nin birleştiği muzâri fiiller (يَكْتُبْنَ gibi) ve 7- Te’kit nûnunun birleştiği muzâri fiillerdir. Konular içinde ayrıntılı olarak geçtiği için burada başlıklar verilmiştir.
II) MA’RİFE-NEKRE
MA’RİFE İSİMLER: Belirli (muayyen) birşeyi gösteren isimlerdir ve şunlardır:
1- Alem (özel) isimler,
2- Harf-i tarifli isimler,
3- Zamirler,
4- İsm-i işâretler,
5- İsm-i mevsûller,
6- İzâfetle marifelik kazanan isimler,
NEKRE İSİMLER: Belirsiz bir şeyi gösteren isimdir. (قَلَمٌ) bir kalem gibi.
III) MERFÛLAR
Ref (ötre ya da zamme) halindeki kelime ve cümleler şunlardır:
1- Fâil,
2- Nâib-i Fâil,
3- Mübtedâ,
4- Haber,
5- Kâne’nin ismi,
6- İnne’nin Haberi,
7- Leyse’ye benzeyen harflerin ismi,
8- Umûmî olumsuzluk bildiren (لاَ) nın haberi,
9- Önünde nasb ve cezm edatı bulunmayan muzâri fiil.
IV) MANSÛBLAR
Nasb (üstün) haldeki kelime ve cümleler şunlardır:
1- Mef’ûlün mutlak,
2- Mef’ûlün bih,
3- Mef’ûlün fîh,
4- Mef’ûlün leh (lieclih),
5- Mef’ûlün maah,
6- Hâl,
7- Temyîz,
8- Müstesnâ,
9- Kâne’nin Haberi,
10- İnne’nin ismi,
11- Umûmî olumsuzluk bildiren (لاَ) nın ismi,
12- Leyse’ye benzeyen harflerin haberi,
13- Başında nasb edatı bulunan muzârî fiil.
V) MECZÛMLAR
Bazı edat ve sebepler dolayısıyla cezm halinde olan kelimeler şunlardır:
1- Açık ya da gizli başında cezm edatı bulunan muzâri fiil,
2- Mahallen meczûm olan fiil ve cümleler.
VI) MECRÛRLAR
Başında bulunan kelime veya harflerle mecrûr (esre) olan isim ve tâbiler şunlardır:
1- Muzâfun ileyh,
2- Harf-i cerli isim.
VII) TÂBİLER (UYANLAR)
Kendi başına müstakil bir harekesi olmayıp kendinden önceki kelimenin harekesine uyan kelimeler şunlardır:
1- Sıfat, 2- Te’kid, 3- Bedel, 4- Atıf.