Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler, klasik Arapça
sözlüklerde olduğu gibi kök tertibi esasına göre değil okunduğu
gibi alfabetik sıraya göre tertip edilmiştir. Kahire’deki Arap Dili
Konseyi Genel Sekreteri Dr. İbrahim Medkûr bu tertibin okuyucu
için aslında klasik tasrif metoduna göre hazırlanmış sözlüklerden
daha kolay bir metod olduğunu ifade etmektedir45.
Şimdi bu sözlük türlerini inceleyim:
el-Merca’ ( ( المرجع
Bu sözlük Abdullah el-Alaylî el-Merca’ tarafından hazırlanmıştır.
Yukarıda yer alan sözlük örneklerinden tamamen farklı
olarak kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlüktür. Bu sisteme
terim olarak kısaca et-Tertîbu’n-Nutkî denilmiştir. Dolayısıyla
örneğin ( الْمَجْهول) kelimesini ( ج) harfi grubunda, kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harfleri olan ( جَهَلَ) kelimesinden değil
kelimelerin kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak
م) ) harfi grubunda doğrudan ( مَجْهول) maddesinde aranır.
Abdullah el-Alaylî kaleme aldığı bu eserle sistem olarak kelimenin
okunduğu gibi tertip edilen sözlükler kategorisine öncülük
etmiştir.
er-Râid ( ( الرائد
Cübran Mes’ud tarafından hazırlanmıştır. İlk defa 1964 senesinde
neşredilmiştir. el-Merca’ gibi kelimenin okunduğu üzere
tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış, örneğin
( تِكَّةٌ) kelimesi ( ت ك ك ) bölümünde değil ( ت ك ت ) bölümünde yer
almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan doğrudan
alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve illetli fiillerin
masdarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde işaret
edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu hakkında
yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladığınız
söyler 46.
Kelimelerin manaları önem sırasına göre verilmiştir. Ayrıca
sözlüğe felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim, ekonomi, hukuk, matematik
ve diğer pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime eklenmiştir.
45 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, s. 1., I. Bsk., Dâru’l-
Meşrık, Beyrut, 1967.
46 Mesud Cübran, er-Râid, II. Bsk. s. 13., Beyrut, 1967.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
Kelimelerin anlamları verilirken klasik sözlüklerde yer alan bilgiler
muhafaza edilmiş, yer yer detaylara girilerek örneklendirilmiştir.
Sözlükte yeni olarak Luis Ma’luf’in el-Muncid adlı sözlüğünde
olduğu gibi yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer işaretler
yer almıştır. Örneğin ( ج) rumuzunu cem’i için, ( جج) rumuzunu
cem’i cem’ için, ( م) rumuzunu müennes için, ( مث) rumuzunu
müsennâ için, ( مص) rumuzunu masdar için, ( فا) rumuzunu ism-i
fâil için, ( مف) rumuzunu ism-i mef’ul için, ( ر) rumuzunu karşılaştırma
için kullanmıştır.
Sözlüğün ikinci baskısı 1967 senesinde Beyrut’ta tek bir cilt
halinde, üçüncü baskısı da 1978 senesinde iki cilt olarak yapılmıştır.
el-Muncidu’l-Ebcedî ( ( المنجد الأبجدي
Fuad Efram el-Bustânî tarafından hazırlanmıştır. Kısaca el-
Muncid adıyla anılagelmiştir. 1964 senesinde neşredilmiştir. Yine
el-Merca’ ve er-Râid gibi kelimenin okunduğu üzere tertip edilen
sözlüktür.
Sözlükte yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer
işaretler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ( فا) rumuzunu ism-i
fâil için, ( مف) rumuzunu ism-i mef’ul için, ( ج) rumuzunu cem’i
için, ( جج) rumuzunu cem’i cem’ için, ( م) rumuzunu müennes için,
مث) ) rumuzunu müsennâ için, ( مص) rumuzunu masdar için, ( (ز
ziraatla ile ilgili terimleri belirtmek için, ( فك) astronomi ile ilgili
terimleri belirtmek için, ( ك) kimya ile ilgili terimleri belirtmek için,
ر) ) rumuzunu karşılaştırma için kullanmıştır. Sözlüğün ilk sayfalarında
10 sayfa kadar Arap Dili gramerine ait özet bilgiler verilmiştir47.
Dikkat çeken bir diğer husus da sözlükteki hecâ harfleri okuyucu
tarafından pratik olarak kolayca bulunabilmesi için içe doğru
gözeneklerle ayrılmıştır.
Rahip Luis Ma’luf el-Yesûî’nin el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘Alam,
adlı eserinin bir çeşit özeti mahiyetindedir.
47 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, önsöz.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
Larous ( (لاروس المعجم العربى الحديث
Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölümüne Muhammed
Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları olmuştur.
Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973 senesinde
neşredilmiştir.
Bu sözlük de el-Merca’, er-Râid ve el-Muncidu’l-Ebcedî gibi kelimenin
okunduğu üzere tertip edilen sözlüktür.
Kelimelerin izahları şevahid ve örneklerle zenginleştirilmiştir.
Özellikle Kur’ân-ı Kerîm’den sıkça şevahid olabilecek türden
ayetler getirilmiştir. İzahları yapılan alet, edavat, insan, hayvan
ve bitkilerin resimleri eklenmiştir. Meşhur yazar ve şairlerin kullandıkları
kelimeler dışında kullanımı kalkmış kelimeler özellikle
alınmamıştır Sözlükte ayrıca pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime
bulunmaktadır. Bu arada yabancı dillerden Arapça’ya girmiş ve
günlük hayatta yaygın olarak kullanılmakta olan radyo, televizyon,
sinema gibi kelimeler kullanıldıkları şekliyle alınmıştır.
Marife kelimeler ve masdarları diğerlerinden ayırmak için bold
yapılmıştır 48.
Ali Cüneyt EREN•