Arapça Gramer

Masdar , Müştak – Türemiş İsimler Arapça Dersleri

 

TÜREMİŞ İSİMLER

Türemiş (müştak) isimler, başka kelimeden (masdardan) türetilen isimlerdir. Bunlar ism-i fâil, ism-i fâilin mübâlağası, ism-i mef’ûl, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl, ism-i mensûb, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-i mekân ve ism-i alettir.

            Bunlardan ism-i fâili, ism-i fâilin mübâlağasını ve ism-i mef’ûlü cümle kuruluşlarındaki önemleri dolayısıyla önceden işlemiştik. Masdardan başlamak üzere geri kalan isim çeşitleri ve cümledeki kullanılışları şöyledir:

MASDAR

Mâzî ya da muzâri gibi herhangi bir zamanla ilgisi olmaksızın bir mana ve bir oluş ifade eden kelimedir. Sözlükte mâzî ve muzâriden sonra üçüncü sırada gelen isimdir. Fiillerin ve bütün müştak (türemiş) kelimelerin köküdür. Örnek:

ذِكْرٌ

anmak, anma, anış

جُوعٌ

acıkmak, acıkma

اِجْتِماَعٌ

toplanmak, toplanma

طَلَبٌ

istemek, isteme

إِكْراَمٌ

ikram, ikram etme

خَلْقٌ

yaratmak, yaratma, yaratış

Fiillerin masdarları, mim’li masdar (İsm-i zaman, ism-i mekân) ve yapma masdar olmak üzere üç çeşit masdar vardır:

1- Fiillerin masdarları:

Fiiller; sülasî (üç harfli), rübâi (dört harfli) humâsî (beş harfli) ve südâsî (altı harfli) olur[1]. Sülâsî fiil hâriç diğerlerinin masdar kalıpları yerinde işleyeceğimiz gibi kurallı ve bellidir. Hiç zorlanmadan kuralına göre söylenebilir. Sülâsî fiilin masdarı ise ancak sözlüklerden (veya duyarak) öğrenilir ve bunlardan çok kullanılanlar zamanla ezberlenir. Bizim burada söz konusu ettiğimiz masdar üçlü fiillere aittir. Her fiil en az bir masdara sahiptir. Bilmediğimiz bir kelimeyle karşılaştığımız zaman o kelimenin baş harfiyle kelimeyi aramayız. Çünkü fiiller Arapça sözlüklerde Türkçe’deki gibi masdar haliyle yer almaz. Genel kural olmasa da çoğunlukla fiillerin önce müfred gâib mâzî hali, yanında çoğu zaman orta harfine işaret eden bir çizginin üstüne harekesi konularak muzâri hali verilir (-َُِ). Ardından da o kelimenin masdarı yanyana verilir. Tercümede de genellikle ya mâzî halindeki manası ya da masdar manası yer alır. Fiilin üçlü kök hali (mâzî muzâri ve masdarıyla birlikte) verildikten sonra altında o fiilden türemiş ya da bir harf, iki harf ilavesiyle o fiilin girdiği manalar yer alır:

ذَهَبَ -َ ذَهاَبٌ

gitti

حَضَرَ يَحْضُرُ حُضُوراً

geldi

أَذْهَبَ يُذْهِبُ إِذْهاَبًا

giderdi

أَحْضَرَ يُحْضِرُ إِحْضاَراً

getirdi

 

 Masdar fiilin isimleşmiş bir hali olup iki türlü kullanılır: Ya bir isim olarak kalıplanmış manaya sahiptir veya fiilin isim manasını taşır: Mesela (خَلَقَ) kökünden yapılan masdar (خَلْقٌ) hem yaratmak manasına ve hem de yaratma işi manasına gelir.

Bir fikir vermesi açısından masdarların girdiği kalıplardan bazıları şöyle sıralanabilir:

Kalıb hali

 Masdar

 

Muzâri

Mâzî

فَعْلٌ

أَمْرٌ

emretmek

يَأْمُرُ

أَمَرَ

 

زَرْعٌ

ekin ekmek

يَزْرَعُ

زَرَعَ

 

قَوْلٌ

söylemek

يَقُولُ

قاَلَ

 

سَيْرٌ

yürümek

يَسِيرُ

ساَرَ

فِعْلٌ

ذِكْرٌ

anmak, söylemek

يَذْكُرُ

ذَكَرَ

فُعْلٌ

كُفْرٌ

inkar etmek

يَكْفُرُ

كَفَرَ

فُعُولٌ

خُرُوجٌ

çıkmak

يَخْرُجُ

خَرَجَ

 

سُجُودٌ

secde etmek

يَسْجُدُ

سَجَدَ

 

دُخُولٌ

girmek

يَدْخُلُ

دَخَلَ

فَعاَلٌ – فَعاَلَةٌ

ذَهاَبٌ

gitmek

يَذْهَبُ

ذَهَبَ

 

سَماَعٌ

işitmek

يَسْمَعُ

سَمِعَ

 

ضَلاَلٌ –  ضَلاَلَةٌ

sapmak, şaşırmak

يَضِلُّ

ضَلَّ

فِعاَلٌ – فِعاَلَةٌ

قِياَمٌ

kalkmak

يَقُومُ

قاَمَ

 

كِتاَبَةٌ

yazmak

يَكْتُبُ

كَتَبَ

 

زِياَرَةً

ziyaret etmek

يَزُورُ

زاَرَ

 

هِداَيَةٌ

yol göstermek

يَهْدِي

هَدَى

                   

2- Mim’li masdar (المْصْدَرُ المِيمِيُّ): (İsm-i zaman ve İsm-i mekân)

Başında zâid bir mim harfi bulunan masdardır. Sülâsi fiillerin ism-i zaman ve ism-i mekân kalıpları aynı olduğu için birlikte işlenmektedir. İsmi zaman, manası zaman belirten isimdir, ism-i mekânda manası mekân belirten isimdir. İki şekilde gelir:

مَفْعِلٌ

مَفْعَلٌ

 

a) (مَفْعَلٌ)

Daha çok muzâri orta harfi fethalı veya zammeli fiillerin mimli masdarı, ism-i zaman ve ism-i mekânları bu şekilde gelmiş ve isimleşmiştir.

كَتَبَ  -ُ den مَكْتَبٌ yazmak, yazma yeri ve yazma zamanı (yazıhane, büro)

لَعِبَ -َ

مَلْعَبٌ oynamak, oyun yeri ve oyun zamanı (oyun sahası)

سَكَنَ -ُ

مَسْكَنٌ ikâmet etmek, ikame yeri, ikamet etme zamanı (mesken)

ذَهَبَ -َ

مَذْهَبٌ gitmek, gitme yeri, gitme zamanı (mezheb)

طَبَخَ -َ

مَطْبَخٌ pişirmek, pişirme yeri ve pişirme zamanı (mutfak)

دَخَلَ -ُ

مَدْخَلٌ girmek, giriş yeri, giriş zamanı (giriş)

خَرَجَ -ُ

مَخْرَجٌ çıkmak, çıkış yeri ve çıkış zamanı (çıkış)

*Bir şeyin çok olduğu veya bir işin çok yapıldığı yeri gösteren ismin sonuna tâ-i merbûta (ة) eklenir.

دَرَسَ

ders yaptı

مَدْرَسَةٌ

çok ders yapılan yer ve zaman (okul)

كَتَبَ

yazdı

مَكْتَبَةٌ

çok yazılan yer ve zaman (kütüphane, sıra)

قَبَرَ

gömdü

مَقْبَرَةٌ

çok gömülen yer ve zaman (kabir)

طَبَعَ

bastı

مَطْبَعَةٌ

çok basılan yer ve zaman (matbaa)

حَكَمَ

hükmetti

مَحْكَمَةٌ

çok hükmedilen yer ve zaman (mahkeme)

مَلَكَ

sahip oldu, malik oldu

مَمْلَكَةٌ

çok sahip olunan yer ve zaman (krallık) [2]
           

*Şeddeli (muzaaf) ve orta harfi illetli fiillerin de mimli masdar, ism-i zaman ve ism-i mekânları genelde bu şekilde tâ-i merbûta (ة) alarak gelir:

خاَفَ

korktu

مَخاَفَةٌ

korkmak, korkma yeri ve zamanı

سَرَّ

sevindi

مَسَرَّةٌ

sevinmek, sevinme yeri ve zamanı

b) (مَفْعِلٌ)

Muzâride orta harfi esreli olan fiiller ile baş harfi illetli olan fiiller bu grubtan gelir:

جَلَسَ -ِ

oturdu

مَجْلِسٌ

oturmak, oturma yeri, oturma zamanı (meclis)

نَزَلَ -ِ

indi

مَنْزِلٌ

inmek, inilecek yer, inilecek zaman (ev)

وَضَعَ  يَضَعُ

koydu

مَوْضِعٌ

koymak, konulacak yer, zaman (yer)

وَقَفَ يَقِفُ

durdu, ayakta durdu

مَوْقِفٌ

durma, durma yeri ve zamanı (durak)

وَلَدَ يَلِدُ

doğurdu

مَوْلِدٌ

doğurmak, doğum yeri ve zamanı (doğum)

وَعَدَ – يَعِدُ

vaad etti, söz verdi

مَوْعِدٌ

söz verilen yer, zaman (randevu)

يَسَرَ -ِ

kumar oynadı

مَيْسِرٌ

kumar oynama, kumar oynama yeri, zamanı (kumarhane)
         

*Aşağıdaki fiiller ise kaide dışı muzâride orta harfi zammeli olduğu halde mimli masdarı, ism-i zaman ve mekânları (مَفْعِلٌ) kalıbında gelenlerdir:

سَجَدَ -ُ

secde etti

مَسْجِدٌ

secde etmek, secde yeri ve zamanı (mescid)

شَرَقَ -ُ

doğdu

مَشْرِقٌ

doğmak, doğma yeri ve zamanı (doğu)

غَرَبَ -ُ

batıyor

مَغْرِبٌ

batmak, batış yeri ve zamanı (batı)

*Bazı sülâsî fiillerin masdarları ise sonuna tâ-i merbûta (ة)alır:

عَرَفَ -ِ

bildi, tanıdı

مَعْرِفَةٌ

bilmek

غَفَرَ -ِ

bağışladı

مَغْفِرَةٌ

bağışlamak

وَعَظَ يَعِظُ

vaaz verdi, nasihat etti

مَوْعِظَةٌ

öğüt vermek

3- Yapma Masdar:

İsmin son harfini esre yapıp yanına (يَّةُ) getirilerek yapılan, hal ve sıfat gösteren masdara  yapma masdar denir:

اَلْإِنْساَنُ

insan

اَلْإِنْساَنِيَّةُ

insanlık

اَلْمَسْؤُولُ

sorumlu

اَلْمَسْؤُولِيَّةُ

sorumluluk

اَلْجاَهِلُ

câhil

اَلْجاَهِلِيَّةُ

cahillik

اَلْحاَكِمِيَّةُ

hâkimiyet

اَلأُلوُهِيَّةُ

ulûhiyyet

اَلرُّبُوبِيَّةُ

Rubûbiyyet (Rablık)

اَلْقَوْمِيَّةُ

milliyetçilik

اَلْحَنَفِيَّةُ

hanefîlik

اَلْوَهاَّبِيَّةُ

vahhâbîlik

اَلْمَدْرَسِيَّةُ

okulla ilgili

اَلْاِشْتِراَكِيَّةُ

sosyalizm

اَلشُّعُوبِيَّةُ

ulusçuluk

اَلْعِلْماَنِيَّةُ

laiklik

اَلصِّناَعِيَّةُ

sanayicilik, sanayi ile ilgili

اَلْبَحْرِيَّةُ

denizcilik
         

Masdarların Cümle İçinde Kullanılışı:       

Masdarlar mübtedâ, haber, fâil ya da mef’ûl vb. gibi cümlenin herhangi bir unsuru olabilir.

بَكَي الطِّفْلُ مِنَ الْجُوعِ.

Çocuk açlıktan ağladı.

*Masdarın yerine (أَنْ) ve fiil getirilebildiği takdirde masdarlar fiil gibi (şibh-i fiil) amel edip  fâil ve mef’ûlün bih alabilir:

يُرِيدُ الرَّجُلُ أَنْ يَزُورَهُ.

Adam onu ziyaret etmek istiyor.

يُرِيدُ الرَّجُلُ زِياَرَتَهُ.

Adam onu ziyaret etmek istiyor.

خاَلِدٌ كَثِيرُ النَّصْرِ صَدِيقَهُ.

(خاَلِدٌ كَثِيرُ أَنْ يَنْصُرَ صَدِيقَهُ.)

Halit arkadaşına çok yardım eder.                       

(Halit’in arkadaşına yardımı çoktur.)

Burada صَدِيقَهُ harfi tarifli olan النَّصْرِ  masdarının mef’ûlün bihidir.

*Masdar tenvinli olarak geldiğinde de fiil gibi amel eder.

إِطْعاَمٌ يَتِيماً خَيْرٌ (أَنْ يُطْعِمَ الْمَرْءُ يَتِيماً خَيْرٌ).

Yetimi yedirmek hayırlıdır.

Burada إِطْعاَمٌ masdarı şibh-i fiildir ve يَتِيماً de mef’ûlüdür.

*Masdarlar umûmiyetle fâillerine muzâf olurlar. Fâille masdar biraraya gelince masdar muzaf ve fâil de muzafun ileyh durumuna gelir:

 

خَلْقُ اللَّهِ

Allah’ın yaratması/Allah’ın yaratışı  
 

دُخُولُ الرَّجُلِ

adamın girmesi/adamın girişi  
 

بَعْثُ الْخَلِيفَةِ

halifenin göndermesi, gönderişi  

صِدْقُ الْمَرْءِ عِزٌّ (أَنْ يَصْدُقَ الْمَرْءُ عِزٌّ) .

Kişinin doğruluğu şereftir.

عِباَدَةُ الْإِنْساَنِ سَبَبٌ لِكَماَلِهِ.

(أَنْ يَعْبُدَ الْإِنْساَنُ سَبَبٌ لِكَماَلِهِ.)

 

Kişinin ibadet etmesi kemali için sebebtir.

         

Eğer bir masdara hem bir fâil hem de mef’ûl bağlıysa, fâil mecrûr durumunda muzafun ileyh olarak masdardan sonra gelir, mef’ûl (nesne) de mansûb durumunda onu takip eder:

خَلْقُ اللَّهِ الْأَرْضَ

Allah’ın arzı yaratması/yaratışı

دُخُولُ الرَّجُلِ الْبَيْتَ

adamın eve girişi

بَعْثُ الْخَلِيفَةِ رَسُولاً

halifenin bir elçi göndermesi

 

*Masdarlar bazen semâî müennes olarak kabul edilirler:

قاَلَ رَسُولُ اللَّهِ : طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ.

Allah’ın Rasûlü: “İlim talebi her müslüman erkek ve kadına farzdır.” dedi.

شَرِبَ الرَّجُلُ شَرْباَتٍ عَدِيدَةً.

Adam defalarca (bir çok kere) içti.

*Masdar çok yoğun bir şekilde mef’ûl olarak kullanılır. Özellikle mef’ûllerini harf-i cer vasıtasıyla alan fiiller masdarı çok sık alır:

مَنَعَ مِنْ

..bir şeyi yasakladı

مَنَعَهُ أَحْمَدُ مِنَ الدُّخُولِ.

Ahmet ona girmeyi yasakladı.

دَعاَ إِلَى

..bir şeye davet etti, çağırdı

دَعاَهُمْ إِلَى الْخُرُوجِ.

Onları çıkmaya davet etti.

أَمَرَ بِ

..bir şeyi emretti

أَمَرُوناَ بِالسَّماَعِ.

Bize dinlememizi emrettiler.

Masdar-ı Binâ-i Merre (Tekrar ismi):

Kemmiyete (niceliğe ve sayıya) delâlet eden masdar çeşididir. Sülâsî fiilden (فَعْلَةٌ) vezninde gelir. Bir işin kaç kere yapıldığını gösterir:

ضَرَبَ

vurdu

ضَرْبَةً

bir kere vurmak

أَكَلَ

yedi

أَكْلَةً

bir kere yemek

ضَرَبَ الرَّجُلُ اللِّصَّ ضَرْبَةً

Adam hırsıza bir defa vurdu.

ضَرَبَ الرَّجُلُ اللِّصَّ ضَرْبَتَيْنِ

Adam hırsıza iki defa vurdu.

أَكَلَ الْوَلَدُ أَكْلَةً

Çocuk bir defa yedi.

أَكَلَ الْوَلَدُ أَكْلَتَيْنِ

Çocuk iki  defa yedi.

         

Görüldüğü gibi müfred kalıp (فَعْلَةً) şeklinde gelirken tesniye kalıbı ona uyumlu olarak (فَعْلَتَيْنِ) şeklinde cemi kalıbı da (فَعَلاَتٍ) durumunda gelmektedir:

ضَرَبَ الرَّجُلُ اللِّصَّ ضَرَباَتٍ عَدِيدَةً

Adam hırsıza birçok defalar vurdu.

أَكَلَ الْوَلَدُ أَكَلاَتٍ عَدِيدَةً

Çocuk birçok defa yedi.

أَكَلَ الْوَلَدُ ثَلاَثَ أَكَلاَتٍ

Çocuk üç  defa yedi.

*Mezîd fiillerin masdaru binâ-i merre’si kendi fiillerinin masdarlarına tâ-i merbûta (ة) getirilerek yapılır:

اِبْتَسَمَ يَبْتَسِمُ اِبْتِساَمٌ

gülümsedi

اِبْتِسَامَةٌ

bir gülümseyiş

اِنْطَلَقَ يَنْطَلِقُ إِنْطِلاَقٌ

fırladı, gitti

اِنْطِلاَقَةٌ

bir gidiş

Masdarın sonunda zaten (ة) varsa, bir defa oluşu ifade etmek için sona (واَحِدَةٌ) kelimesi eklenir:

رَحِمَ يَرْحَمُ رَحْمَةٌ

acıdı, merhamet etti

رَحْمَةٌ واَحِدَةٌ

bir acıyış

أَجاَبَ يُجِيبُ إِجاَبَةً

cevap verdi

إِجاَبَةٌ واَحِدَةٌ

bir cevaplandırış

Masdar-ı Binâi Nevi (Tarz, durum ismi) :

Keyfiyete (nasıllığa) delâlet eden masdar çeşididir. Türkçe’deki durum zarfına benzer. Fiilin olma tarzını anlatan isimdir. Sülâsî fiilden (فِعْلَةٌ) vezninde gelir:

ضَحِكَ يَضْحَكُ

güldü

ضِحْكَةً

gülme tarzı  

خَلَقَ يَخْلُقُ

yarattı

خِلْقَةً

yaratma tarzı  

مَشَى يَمْشِي

yürüdü

مِشْيَةً

yürüme tarzı  

مَشَى الْوَلَدُ مِشْيَةَ الرَّجُلِ.

Çocuk adam yürüyüşüyle yürüdü (adam gibi yürüdü).

جَلَسَ التِّلْمِيذُ جِلْسَةَ الْمُعَلِّمِ.

Öğrenci öğretmen gibi oturdu.

فَتَحَ الرَّجُلُ الْباَبَ فِتْحَةَ اللِّصِّ.

Adam kapıyı hırsız açışıyla açtı (hırsız gibi yavaşça açtı).

           

Masdar-ı Müevvel:

Masdar edatlarından birinin önüne geldiği cümlenin manasını masdara çevirmesine masdar-ı müevvel denir. Bu masdar edatlarından (أَنْ) fiil cümlesini, (أَنَّ) de isim cümlesinin manasını masdara çevirir. Daha önceden aşina olduğumuz bu edatların masdar konusunu işlememiz hasebiyle cümle içindeki kullanılışlarına yeniden göz atmamız faydalı olacaktır.

a) (أَنْ) ile fiilden yapılan müevvel masdar:

(أَنْ) genellikle mâzî ve muzâri fiillerin önüne gelir, manalarını masdara çevirir, daha önce işlediğimiz gibi muzâriyi nasbeder.

Aşağıdaki cümlelere dikkat edilirse masdarlı cümleyle (أَنْ) ile fiilden yapılan masdar-ı müevvel aynı manayı vermektedir, her ikisi de cümle içinde fâil, nâib-i fâil, mübtedâ, haber, mef’ûlün bih veya harf-i cerle mecrûr olmaktadırlar.

Türkçe’ye ..mek, …mak ve bu masdar manasındaki “k” ler yerine ..en, an, ..in, ..ın gibi şahıslara göre uygun takılar alarak temel cümleye bağlanırlar.

= يَسُرُّنِي صِدْقُكَ.

يَسُرُّنِي أَنْ تَصْدُقَ

Doğru olman beni sevindirir[3].

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar tek unsur olarak fâil durumunda)

= يُعْلَمُ نَقْصُ الْماَءِ.

يُعْلَمُ أَنْ يَنْقُصَ الْماَءُ

Suyun eksilmesi (eksileceği) bilinir.

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar nâib-i f
âil durumunda)[4]

= فِعْلُكَ الْواَجِبَ خَيْرٌ لَكَ.

أَنْ تَفْعَلَ الْواَجِبَ خَيْرٌ لَكَ

Ödev yapman senin için hayırdır.

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar mübtedâ durumunda)

= اَلْإِيماَنُ إِيماَنُكَ بِاللَّهِ.

اَلْإِيماَنُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ

İman Allah’a inanmandır.

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar haber durumunda)

= طَلَبَ التِّلْمِيذُ الْكِتاَبَةَ.

طَلَبَ التِّلْمِيذُ أَنْ يَكْتُبَ

Öğrenci yazmak istedi.

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar mef’ûlün bih durumunda)

= رَغِبْتُ فِي سَفَرِهِ.

رَغِبْتُ فِي أَنْ يُساَفِرَ

(Onun) yolcu olmasını istedim[5].

(أَنْ ile fiilden yapılan müevvel masdar harf-i cerle (mahallen) mecrûr durumda)

b) (أَنَّ) ile isim cümlesinden yapılan müevvel masdar:

(أَنَّ) “inne ve kardeşleri” dersinden hatırlanacağı gibi (إِنَّ) nin ortada gelmiş halidir. Yalnız isim cümlesinin önüne gelir ve cümleye masdar manası kazandırıp fâil, mef’ûlün bih, nâib-i fâil ya da câr-mecrûr gibi tek unsur haline getirir. Türkçe’ye ..en, ..an, diği, ..dığı, düğü, ..duğu şeklinde tercüme edilir.

 

 

= يَسُرُّنِي نَشاَطُكَ.

يَسُرُّنِي أَنَّكَ نَشِيطٌ

Faal olman (canlı olman) beni sevindirir.

(أَنَّ ile isim ve haberinden müevvel masdar fâil durumunda)

= عَلِمْتُ نَجاَحَ التِّلْمِيذِ.

عَلِمْتُ أَنَّ التِّلْمِيذَ ناَجِحٌ

Öğrencinin başarılı olduğunu bildim.

( أَنَّile isim ve haberinden müevvel masdar mef’ûlün bih durumunda)

= عُرِفَ بَراَءَةُ السَّجِينِ.

عُرِفَ أَنَّ السَّجِينَ بَرِيءٌ

Mahpusun suçsuz olduğu öğrenildi.

( أَنَّile isim ve haberinden müevvel masdar nâib-i fâil durumunda)

= وَظَّفْتُهُ لِأَماَنَتِهِ.

وَظَّفْتُهُ لِأَنَّهُ أَمِينٌ

Güvenilir olduğu için onu vazifelendirdim[6].

( أَنَّile isim ve haberinden müevvel masdar harf-i cerle mecrûr durumda)

Not: (أَنْ)  yalnızca fiili muzârinin önüne gelmez, mâzî’nin önüne de gelir. Mâzî ya da muzâri fiille birlikte zarf olan (قَبْلَ) ve (بَعْدَ) nin arkasından kullanımı oldukça yaygındır. Bu zarflar doğrudan fiile bağlanmaz, araya (أَنْ) alarak bağlanır:

سَآكُلُ طَعاَمِي قَبْلَ أَنْ أَكْتُبَ واَجِبِي.

Ödevimi yazmadan önce yemeğimi yiyeceğim.

سَآكُلُ طَعاَمِي بَعْدَ أَنْ أَكْتُبَ واَجِبِي.

Ödevimi yazdıktan sonra yemeğimi yiyeceğim.

بَعْدَ أَنْ وَقَفَتِ التِّلْمِيذاَتُ بَدَأْنَ الْأَناَشِيدَ.

Öğrenciler ayağa kalktıktan sonra marşlara başladılar.

بَعْدَ أَنْ حَضَرتِ التِّلْمِيذاَتُ بَدَأْنَ الْأَناَشِيدَ.

Öğrenciler geldikten sonra marşlara başladılar.

بَعْدَ أَنْ حَضَرَ الطُّلاَّبُ بَدَأُوا الْأَناَشِيدَ.

Öğrenciler geldikten sonra marşlara başladılar (müz.).

بَعْدَ أَنْ حَضَرَ الطُّلاَّبُ بَدَأُوا التَّجاَرِبَ

Öğrenciler geldikten sonra deneylere başladılar (müz.).

بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الْأُسْتاَذُ بَدَأَ الْخُطْبَةَ.

Hoca geldikten sonra hutbeye başladı.

 

ماَذاَ فَعَلْتَ بَعْدَ أَنْ سَمِعْتَ كَلاَمَ واَلِدِكَ ؟

Babanın konuşmasını duyduktan sonra ne yaptın?

صَلَّي الْمُؤْمِنُونَ بَعْدَ أَنْ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ لِلصَّلاَةِ.

Müezzin namaz için ezanı okuduktan sonra mü’minler namaz kıldı.

اِشْتَرَي واَلِدِي هَذاَ الْكِتاَبَ بَعْدَ أَنْ طاَفَ بِجَمِيِعِ الْمَكْتَباَتِ فِي الْمَدِينَةِ.

Babam bu kitabı şehirdeki bütün kütüphaneleri dolaştıktan sonra[7] satın aldı.

* (أَنْ)‘in masdar edatı olarak bir işlevi daha vardır ki bu da oldukça önemlidir. Genellikle (أَنْ) emir fiilinin önüne gelir ve manasını masdara çevirip masdar cümlesini temel cümleye “…diye” tercümesiyle bağlar. Bu (أَنْ)’e müfessera (الْمُفَسَّرَةُ) ya da harfu tefsir denir. Ardından gelen cümleye de tefsir cümlesi denir.

ناَدَيْتُ أَنْ اِجْلِسْ.

“Otur” diye bağırdım.

أَشاَرَ الضاَّبِطُ أَنِ اهْجُمُوا[8].

Subay “saldırın” diye işaret etti.

فَأَوْحَيْناَ إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاَكَ الْبَحْرَ.

Musa’ya “Değneğini denize vur” diye vahyettik. (Şuarâ, 63)

İsmü’l-Cins, İsmü’l-vahde: (Cins İsmi, Teklik İsmi)

  Cins ismi, bir cinsteki bütün varlıklara delâlet eder.

شَجَرٌ

ağaç (ağaç cinsi)

سَمَكٌ

balık (balık cinsi)

نَجْمٌ

yıldız (yıldız cinsi)

وَرَقٌ

yaprak (yaprak cinsi)

نَمْلٌ

karınca

تُفاَّحٌ

elma

Bunlardan bir tanesini kastettiğimizde o ismin sonuna tâ-i merbûta (ة) ekleyerek gösteririz.

شَجَرةٌ

bir ağaç

سَمَكَةٌ

bir balık

نَجْمَةٌ

bir yıldız

وَرَقَةٌ

bir yaprak

نَمْلَةٌ

bir karınca

تُفاَّحَةٌ

bir elma

أَكَلْتُ سَمَكاً.

Balık yedim (koyun eti v.s. değil).

 

أَكَلْتُ سَمَكَةً.

Bir tane balık yedim.

 

رَأَيْتُ شَجَرَةً.

Bir tane ağaç gördüm.

 
           

İsmü’l-cins daha ziyade tabiî, yaradılmış şeylerdeki bir cins eşyayı gösteren isimdir. Her ismin sonuna (ة) ekleyerek ismü’l-vahdetini yapamayız. Zamanla kullanarak öğrenilir.

Genel Cümle Örnekleri:

1- كاَنَتْ أَوْرُوباَّ فِي جَهْلٍ تاَمٍّ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ – اَلْعَدْلُ أَنْ تَحْكُمَ بِالْحَقِّ – اَلْعَدْلُ حُكْمُكَ بِالْحَقِّ.

2- نَهَضَ الْحِصاَنُ مِنَ الْأَرْضِ بَعْدَ أَنْ سَقَطَ – جَلَسَ الْمُدَرِّسُ عَلَى مَقْعَدِهِ مُتْعَباً بَعَدَ أَنْ شَرَحَ الدَّرْسَ.

3- تَكَلَّمَ الطاَّلِبُ كَلاَماً جَمِيلاً – بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الْأُسْتاَذُ بَدَأَ التَّجاَرِبَ.

4– كاَنَ الرَّجُلُ يَبْحَثُ عَنْهُ لِقَتْلِهِ -كاَنَ الرَّجُلُ يَبْحَثُ عَنْهُ لِسُؤاَلِهِ .

5- ماَذاَ تُفَضِّلُ[9] ؟ اَلسَّكَنُ فِي وَسَطِ الْمَدِينَةِ أَمْ خاَرِجَ الْمَدِينَةِ ؟

6- أَخْبَرَهُ[10] بِسَرِقَةِ الْخَرُوفِ – أُرِيدُ أَنْ أَذْهَبَ إِلَى بَلَدِي لِقَضاَءِ أُسْبُوعَيْنِ هُناَكَ.

7- اُفَضِّلُ قَضاَءَ عُطْلَةِ الصَّيْفِ فِي بَلَدِي لِأَنَّ الطَّقْسَ يَكُونُ جَمِيلاً فِيهاَ .

8- مَتَى أَرْسَلَ الصَّحَفِيُّونَ الْخِطاَباَتِ؟ – أَرْسَلَ الصَّحَفِيُّونَ الْخِطاَباَتِ بَعْدَ سَفَرِهِمْ بِأُسْبُوعَيْنِ.

9- هَلْ كاَنَ ماَ تَأْخُذُهُ كاَفِياً لِشِراَءِ كُتُبِكَ (هَلْ كاَنَ الَّذِي تَأْخُذُهُ كاَفِياً لِشِراَءِ كُتُبِكَ)؟

10- أَعَدَّ[11] التَّلاَمِيذُ حَقاَئِبَهُمْ قَبْلَ عَوْدَتِهِمْ إِلَى الرِّياَضِ – أَ تُفَضِّلُ قِراَءَةَ الْقَصَصِ أَمْ قِراَءَةَ الدُّروُسِ.

11- أَخْبَرَتْ فاَطِمَةُ واَلِدَهاَ بِقِراَءَةِ الْكِتاَبِ – أَخْبَرَتْ فاَطِمَةُ واَلِدَهاَ بِأَنَّهاَ قَرَأَتِ الْكِتاَبَ .

12- أَخْبَرَنِي أَصْدِقاَئِي بِأَنَّهُمْ زاَرُوا الْأُسْتاَذَ – أَخْبَرَنِي أَصْدِقاَئِي بِزِياَرَةِ أُسْتاَذِهِمْ .

13- أَخْبَرْتُ أَخِي بِأَنَّنِي كَتَبْتُ الدَّرْسَ – أَخْبَرَهُ بِأَنَّ الْخَرُوفَ قَدْ سُرِقَ .

14- أَخْبَرَتْكَ بِأَنَّ الْكِتاَبَ قَدْ أُخِذَ – أَخْبَرْتُهاَ بِأَنَّ الصَّلاَةَ قَدْ أُدِّيَتْ[12] . 

15- أَخْبَرُوناَ بِأَنَّ الْخَرُوفَ قَدْ ذُبِحَ – أَخْبَرُوناَ بِأَنَّ الْحَلْوَى قَدْ أُكِلَتْ.

16- لَمْ يُصَدِّقُوا[13] ذَهاَبَ الْمُدَرِّسِينَ – لَمْ يُصَدِّقُوا أَنَّ الْمُدَرِّسِينَ قَدْ ذَهَبُوا .

17- لَمْ يُصَدِّقُوا أَنَّ الْأُخْتَيْنِ قَدْ تَزَوَّجَتاَ[14] – لَمْ يُصَدِّقُوا زَواَجَ الْأُخْتَيْنِ .

18- لَمْ يُصَدِّقُوا زِياَرَةَ الْوَزِيرِ لِلْمَدْرَسَةِ – لَمْ يُصَدِّقُوا أَنَّ الْوَزِيرَ قَدْ زاَرَ الْمَدْرَسَةَ .

19- لَمْ يُصَدِّقُوا خُرُوجَ الْمَرْضَى مِنَ الْمُسْتَشْفَى – لَمْ يُصَدِّقُوا أَنَّ الْمَرْضَى قَدْ خَرَجُوا مِنَ الْمُسْتَشْفَى.

20- ماَذاَ شاَهَدْتُمْ أَثْناَءَ وُقُوفِكُمْ فِي الْمِيناَءِ ؟ أَثْناَءَ وُقُوفِناَ فِي الْمِيناَءِ شاَهَدْناَ السُّفُنَ . أُنْظُرْ هَذِهِ صُورَةُ السُّفُنِ . لَقَدْ شاَهَدْتُهاَ أَثْناَءَ وُقُوفِي فِي الْمِيناَءِ .

21- ماَذاَ شاَهَدْتُمْ أَثْناَءَ جُلُوسِكُمْ فِي الْحَدِيقَةِ ؟ أَثْناَءَ جُلُوسِناَ فِي الْحَدِيقَةِ شاَهَدْناَ الْحاَدِثَ . أُنْظُرْ هَذِهِ صُورَةُ الْحاَدِثِ . لَقَدْ شاَهَدْتُهُ أَثْناَءَ جُلُوسِي فِي الْحَدِيقَةِ.

22- لاَ شَكَّ فِي أَنَّ الْأَدَبَ واَجِبٌ – أَعْتَقِدُ[15] أَنَّ اللَّهَ قاَدِرٌ.

Tercüme:       

1- Avrupa o vakitte tam bir cehâlet içindeydi. Adâlet hakla hükmetmendir. Adalet hakla hüküm vermendir.

2- Düştükten sonra at yerden kalktı. Öğretmen dersi açıkladıktan sonra yorgun olarak yerine oturdu.

3- Öğrenci güzel bir konuşmayla konuştu. Hoca geldikten sonra deneylere başladı.

4- Adam onu öldürmek için arıyordu. Adam onu (birşey) sormak için arıyordu.

5- Ne tercih edersin? Şehrin ortasında mı yoksa şehrin dışında oturmayı (mı)?

6- Kuzunun çalınmasını (çalındığını) ona haber verdi. Orada iki hafta geçirmek için memleketime gitmek istiyorum.

7- Yaz tatilini memleketimde geçirmeyi tercih ediyorum çünkü hava orada güzel olur.

8- Gazeteciler mektupları ne zaman gönderdi? Gazeteciler mektupları yolculuklarından iki hafta sonra gönderdi.

9- Aldığın şey (ücret) kitaplarını satın almak için kâfî miydi? (Aynı cümle)

10- Öğrenciler Riyad’a dönmelerinden önce çantalarını hazırladılar. Hikâyeleri okumayı mı, yoksa dersleri okumayı mı tercih edersin?

11- Fâtıma babasına kitabı okuduğunu haber verdi. (Aynı mana). 

12- Arkadaşlarım bana hocayı ziyaret ettiklerini bildirdi. Arkadaşlarım bana hocalarını ziyaret ettiklerini bildirdi.

13- Kardeşime dersi yazdığımı haber verdim. Ona kuzunun çalındığını haber verdi.

14- (O bayan) sana kitabın alındığını haber verdi. Ona namazın eda edilmiş olduğunu haber verdim.

15- Bize kuzunun boğazlanmış olduğunu haber verdiler. Bize tatlının yendiğini haber verdiler.

16- Öğretmenlerin gidişine inanmadılar. Öğretmenlerin gitmiş olduğuna inanmadılar.

17- İki kız kardeşin evlenmiş olduğuna inanmadılar. İki kız kardeşin evliliğine inanmadılar.

18- Bakanın okulu ziyaret ettiğine inanmadılar. (Aynı mana).

19- Hastaların hastaneden çıktığına inanmadılar. (Aynı mana).

20- Limanda duruşunuz esnasında ne gördünüz? Limanda duruşumuz esnasında gemileri gördük. Bak bu gemilerin resmidir. Onları limanda duruşum esnasında gördüm.

21- Bahçede oturmanız esnasında ne gördünüz? Bahçede oturmamız esnasında olay (bir hadise) gördük. Bak, bu olayın resmidir. Onu bahçede oturuşum esnasında gördüm.

22- Edebin vacip (gerekli) oluşunda şüphe yoktur. Allah’ın kâdir olduğuna inanıyorum.

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

HARFU TEFSİR VE KONULARLA İLGİLİ AYETLER

1- وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ .

(46/AHKÂF, 21). Ad (kavmin)in kardeşini (Hûd’u) an. Zira o, kendinden önce ve sonra uyarıcıların da gelip geçtiği AHKÂF bölgesindeki kavmini: “Allah’tan başkasına kulluk etmeyin. Ben sizin üzerinize büyük bir günün azabından (azaba uğramanızdan) korkuyorum” diye uyarmıştı.

çünkü, zira, hani bir zamanlar

إِذْ

uyardı, ikaz etti

أَنذَرَ يُنْذِرُ

 
ondan önce

مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ

gelip geçmek

 خَلاَ يَخْلُو خُلُواًّ

 
Ahkaf (bölgesin)de

بِالْأَحْقَافِ

uyarıcı

اَلنَّذِيرُ ج اَلنُّذُرُ

 
( أَنْ+لاَ) …maması, …memesi şeklinde de tercüme edilir.

أَلاَّ

 
kulluk etmeyin diye

أَلاَّ تَعْبُدُوا

ondan sonra

وَمِنْ خَلْفِهِ

 
    korktu

خاَفَ يَخاَفُ

                 

2- أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لاَ تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ¯ وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ .

(36/YÂSÎN, 60, 61). “Ey Âdem oğulları! Size şeytana tapmayın, çünkü o sizin apaçık bir düşmanınızdır. Ve bana kulluk edin, doğru yol budur”” diye emretmedim mi?

emretti, ahdetti, anlaşma yaptı

 

 

عَهِدَ  يَعْهَدُ عَهْداً

3- وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ .

(31/LOKMAN, 12). Andolsun biz Lokman’a: “Allah’a şükret!” diye hikmet verdik. Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki,) Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir), her türlü övgüye lâyıktır.

vermek

آتَي يُؤْتِي إِيتاَءً

4- … يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُم بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ .

(10/YÛNUS, 23) …Ey insanlar! Sizin taşkınlığınız ancak kendi aleyhinizedir. (bununla) sadece fani dünya hayatının menfaati(ni elde edersiniz); sonra dönüşünüz yine bizedir. O zaman yapmakta olduklarınızı size haber vereceğiz.

اَلْبَغْيُ

her türlü haddi aşma, taşkınlık

نَبَّأَ يُنَبِّئُ بِ

haber verdi

5- إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ …

(48/FETİH, 26). O zaman inkar edenler kalplerine taassubu, cahiliye taassubunu yerleştirmişlerdi. Allah da elçisine ve mü’minlere sükûnet ve güvenini indirdi…

6- …قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لاَ يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ .

(27/NEML, 18). …bir karınca: “Ey karıncalar! Yuvalarınıza girin; Süleyman ve ordusu farkına varmadan sizi ezmesin!” dedi.

حَطَمَ يَحْطِمُ حَطْماً

kırmak, ufaltmak, ezmek, çiğnemek

شَعَرَ يَشْعُرُ شُعُوراً

hissetmek, bilmek, farkına varmak

7- وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ .

(31/LOKMAN, 14). Biz insana, ana-babasını (onlara iyi davranmasını) tavsiye etmişizdir. (Çünkü) anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. (Sütten) ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) önce bana, sonra da ana-babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur. Dönüş ancak banadır.

tavsiye etti

وَصَّي يُوَصِّي تَوْصِيَةً

yıl, sene

عَامٌ

bitkin, zayıf

وَهْنٌ ج وُهُنٌ

(çocuğu sütten) kesmek

فِصَالٌ

ana-baba (mansûb ve mecrûr hali)

ِوَالِدَيْنِ

               

8- مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلاَّ مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا ماَ دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ .

(5/MAİDE, 117). (İsâ Allah’a kıyâmette şöyle der:) Ben onlara, “Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin” diye ancak bana emrettiğini söyledim. İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyle görensin.

  içlerinde bulunduğum müddetçe

ماَ دُمْتُ فِيهِمْ

(mâzî fiilin önünde) ..dığı zaman

لَمَّا

vefat ettirdi

تَوَفَّي يَتَوَفَّى

kontrolcü, gözcü, gözleyen

اَلرَّقِيبُ

beni vefat ettirince

فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي

           

9- وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ماَ وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ .

(7/A’RÂF, 44). Cennet ehli cehennem ehline: “Biz Rabbimizin bize vadettiğini gerçek bulduk, siz de Rabbinizin size vadettiğini gerçek buldunuz mu? diye seslenir. “Evet!” derler. Ve aralarından bir çağrıcı, Allah’ın lâneti zâlimlerin üzerine olsun! diye bağırır.

ilan etti, çağırdı

أَذَّنَ  يُؤَذِّنُ

seslendi, nida etti

نَادَى يُناَدِي

hak, gerçek

حَقٌّ

ilan eden, çağıran

مُؤَذِّنٌ

10- دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلاَمٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ.

(10/YÛNUS, 10). Onların oradaki (cennetteki) duası: “Allah’ım! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz!” (sözleridir). Orada birbirleriyle karşılaştıkça söyledikleri ise “selâm” dır. Onların dualarının sonu da şudur: Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.

 

 

selam vermek, selamlamak

حَيىَّ يُحَيِّي تَحِيَّةً

11- …كَيْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ {14/24}

(14/İBRÂHÎM, 24). ..Allah nasıl bir misâl getirdi: Güzel bir sözü, kökü (yerde) sabit, dalları gökte olan güzel bir ağaca (benzetti).

12- أَنْ     كَانَ     ذَا      مَالٍ             وَ     بَنِينَ .

  Ma’tûf     Atıf h. Muzâfun ileyh Kâne’nin haberi ve muzâf Nâkıs fiili mâzî

Masdar Harfi

 (68/KALEM, 14).Mal ve oğullar sahibi olmuş diye (onlara itaat etme).

(Burada Kâne’nin ismi mahzûf olup takdiri (هُوَ) zamiridir. Kâne’nin haberi olan (ذَا) nin nasb alâmeti elif’tir. Çünkü  (ذَا) esmâi hamsedendir. (أَنْ) ve fiilinden oluşan masdar-ı müevvel, mahzûf olan (لِ)  harf-i cerinin mecrûru olması sebebiyle mahallen mecrûrdur. (لِأَنْ كاَنَ ذاَ…)

 

 

İlgili Makaleler